తెలుగు పద్యాలు

అభ్యాసము కూసు విద్య
అచ్చిగాడి పెళ్ళిలో బుచ్చిగాడికి ఒక జంధ్యపు పోగు
అడగనిదే అమ్మైనా పెట్టదు
అబద్ధం ఆడినా అతికినట్లు ఉండాలి
అడవి కాచిన వెన్నెలలా
అడవిలో పెళ్ళికి జంతువులే పురోహితులు
అడ్డాల నాడు బిడ్డలు కానీ,గడ్డాల నాడు కాదు
అద్దం అబద్ధం చెప్పదు
అడిగే వాడికి చెప్పేవాడు లోకువ
అదిగో పులి అంటే ఇదిగో తోక అంటారు
అడుక్కునే వాడికి చెప్పులు కుట్టుకునే వాడు
అడుక్కున్నమ్మకి 60 కూరలు,వండుకున్నమ్మకు ఒకటే కూర
అడుసు తొక్కనేల కాలు కడగనేల
అగడ్తలో పడ్డ పిల్లికి అదే వైకుంఠం
అగ్నికి ఆజ్యం పోసినట్లు
అగ్నికి వాయువు తోడైనట్లు
అమాయకునికి అక్షింతలు ఇస్తే ఆవలకి వెళ్ళి నోట్లో వేసుకున్నాడట
అంబలి తాగేవాడికి మీసాలెత్తేవాడు ఒకడు …
అంభం లో కుంభం లా
అమ్మ కడుపు తడుముతుంది,పెళ్ళం జేబు తడుముతుంది
అందం అన్నం పెట్టదు
అందని మ్రానిపండ్లకు అర్రులు చాచుట
అంధుని ముందు అందాలేల?
అందితే సిగ అందక పోతే కాళ్ళు
అంగట్లో అన్నీ ఉన్నా,అల్లుడి నోట్లో శని ఉన్నట్లు
అన్న దానం కంటే విద్యా దానం గొప్పది
అన్నం పరబ్రహ్మ స్వరూపం
అన్నప్రాశన నాడే ఆవకాయ పచ్చడి
అన్నపు చొరవే గాని అక్షరపు చొరవ లేదు
అన్నీ వున్న విస్తరాకు అణిగిమణిగి ఉందట ఏమీ లేని విస్తరాకు ఎగిరెగిరి పడ్డదట…
అన్ని దానములలొ విద్యా దానం గొప్పది
అన్ని చోట్లా బావే కానీ వంగ తోట కాడ మాత్రం కాదు
అంత్య నిష్టూరం కన్నా ఆది నిష్టూరం మేలు
అనుమానం పెనుభూతం
అప్పిచ్చువాడు వైద్యుడు
అర్ధరాత్రి మద్దెలదరువు
అసలే లేదంటే పెసరపప్పు వండమన్నాడట ఒకడు
అసలు కంటే వడ్డీ ముద్దు
అసలుకే ఎసరు పెట్టినటు
అసమర్థుడికి అవకాశమివ్వనేల?
అతి రహస్యం బట్ట బయలు
అత్త లేని కోడలుత్తమురాలు,కోడలు లేని అత్త గుణవంతురాలు
అత్త మీద కోపం దుత్త మీద చూపినట్లు
అత్త సొమ్ము అల్లుడు దానం
అయిన వారికి అరిటాకుల్లో కాని వారికి కంచాల్లో
అయితే ఆదివారం,కాకుంటే సోమవారం
అయ్యవారు వచ్చే వరకూ అమావాస్య ఆగుతుందా?
అయ్యకి లేక అడుక్కుని తింటుంటే,కొడుకొచ్చి కోడి పలావు అడిగాట్ట
అయ్యవారిని చెయ్యబోతే కోతి అయ్యినట్లు

ఆ తాను ముక్కే !!!
ఆడబోయిన తీర్థం యెదురైనట్లు
ఆడదాని వయసు మగవాని సంపాదన అడగొద్దన్నట్టు
ఆడది సాధించలేనిది లేదు,ముఖ్యంగా మొగుడిని
ఆడలేక మద్దెల వోడు అన్నట్లు
ఆడవాళ్ళకి బట్టతల రాదేమండి? బెట్టుదల ఎక్కువగనుక
ఆది లోనే హంస పాదు
ఆడి తప్ప రాదు,పలికి బొంక రాదు
ఆకాశానికి హద్దు లేదు
ఆకలి రుచి యెరుగదు,నిద్ర సుఖం ఎరుగదు,వలపు సిగ్గెరుగదు
ఆకలి వేస్తే రోకలి మింగమన్నాట్ట
ఆకు ఎగిరి ముల్లు మీద పడ్డ,ముల్లు వచ్చి ఆకు మీద పడినా చిరిగేది ఆకే
ఆలశ్యం అమృతం విషం
ఆలు లేదు,చూలు లేదు,కొడుకు పేరు సోమలింగం అన్నట్టు
ఆరిపోయే దీపానికి వెలుగు ఎక్కువ
ఆరోగ్యమే మహాభాగ్యము
ఆస్థి మూరెడు ఆశ బారెడు
ఆత్రగానికి బుద్ధి మట్టము
ఆవలింతకు అన్న ఉన్నాడు కాని,తుమ్ముకు తమ్ముడు లేడంట
ఆవలిస్తే పేగులు లెఖ్ఖ పెట్టినట్లు
ఆవు చేల్లో మేస్తే,దూడ గట్టున మేస్తుందా?
ఆయనే ఉంటే మంగలి ఎందుకు అని?
ఆడవారి మాటలకు అర్థాలే వేరులే
ఆకులు నాక్కునే వాడి దగ్గర మూతులు నాక్కునే వాడట
ఆశపోతు బ్రాహ్మడు లేచిపోతూ పప్పు అడిగాడుట

బావిలో కప్పలా…
బంక్తిలో బాలపక్షం
బతకలేక బడి పంతులయినట్టు
బతికుంటే బలుసాకు తినవచ్చు
బెల్లం చుట్టూ ఈగల్లా
బెల్లం కొట్టిన రాయిలా
భార్యా రూపవతి శత్రు:
భక్తి లేని పూజ పత్రి చేటు
బిడ్డొచ్చిన వేళ గొడ్డొచ్చిన వేళ
బోడి ముండకి మంగళ హారతి ఒకటి
బొంకులెన్నే కోడలా అంటే-అని అనిపించుకో అత్తగారా నీకు ఆరు నాకు మూడు అందట
బూడిదలో పోసిన పన్నీరు

చాదస్తపు మొగుడికి తెలీదు,చెపితే వినడు,కొడితే ఏడుస్తాడు
చాప కింద నీరులాగ
ఛావు కబురు చల్లగ చెప్పినట్లు
చావు తప్పి కన్ను లొట్ట పోయినట్లు
చచ్చినవాని కళ్ళు చారెడు
చచ్చిన వాడి పెళ్ళికి వొచ్చిందే కట్నం
చద్ది కూడు తిన్నమ్మ మొగుడాకలి యెరగదట
చదవేస్తే ఉన్నమతి పోయినట్టు
చదువు రాని వాడు వింత పశువు
చేతకానమ్మకే చేష్టలెక్కువ
చేతులు కాలాక ఆకులు పట్టుకున్నట్లు
చక్కనమ్మ చిక్కినా అందమే
చల్ల కొచ్చి ముంత దాచినట్లు
చంకలో పిల్లాడ్ని పెట్టుకుని ఊరంతా తిరిగినట్టు…
చస్తుంటే సంధ్య మంత్రమన్నాడట ఒకడు…
చెడపకురా చెడేవు
చెముడా అంటే మొగుడా అన్నట్టు
చెప్పే వాడికి వినే వాడు లోకువ అన్నట్టు…
చెప్పేవన్నీ శ్రీరంగ నీతులు,దూరేవన్నీ దొమ్మరి గుడిసెలు
చెరపకురా చెడెదవు,ఉరకకురా పడెదవు
చెరువుకి నీటి ఆశ,నీటికి చెరువు ఆశ
చెట్టు పేరు చెప్పి కాయలమ్ముకున్నట్లు
చెవిలో జొరీగలాగ…
చెవిటి వాడి ముందు శంఖం ఊదినట్లు
చెవిటోడి పెళ్ళికి,మూగోడి కచ్చేరీ
చిల్లర దేవుళ్ళకు చేరువయితే,అసలు దేవుడికి దూరమౌతావు
చిన్న పామునైనా పెద్ద కర్రతోటే కొట్టాలి
చింత చచ్చినా పులుపు చావ లేదు
చింతకాయలు అమ్మేదానికి సిరిమానం వస్తే,ఆ వంకర టింకరవి యేమి కాయలని అడుగుతుందట
చిత్తం శివుని పైన,భక్తి చెప్పుల పైన
చిలికి చిలికి గాలివాన అయినట్లు
చూసి రమ్మంటే కాల్చి వచ్చినట్టు

దాసుని తప్పు దండంతో సరి
డబ్బేమన్నా చెట్టుకి కాస్తుందా?
డబ్బివ్వని వాడు పడవ ముందు యెక్కాడట
డబ్బూ పోయే శని కూడాపట్టే అన్నట్టు
డబ్బుకు లోకం దాసోహం
దేవుడు వరం ఇచ్చినా పూజారి వరం ఇవ్వనట్టు
దక్కిందే దక్కుడు
దమ్మిడి ముండకి ఏగాణి క్షవరం
దంపినమ్మకు బొక్కిందే కూలన్నట్టు
దండం దశగుణంభవేత్
దరిద్రుడి పెళ్ళికి వడగళ్ళ వాన
దయగల మొగుడు తలుపు దగ్గరకు వేసి కొట్టాడట
దీపముండగానే ఇల్లు చక్కబెట్టుకోవాలి
దేవుడి గుదిలోనే పదిలం బయటకు వస్తే పదలం
దెయ్యాలు వేదాలు వల్లించినట్లు
దిక్కు లేని వాళ్ళకి దేవుడే దిక్కు
దినదిన గండం,దీర్ఘాయుస్షు
దొంగ చేతికి తాళాలు ఇచ్చినట్లు
దొంగకు దొంగ బుద్ధి,దొరకు దొర బుద్ధి
దొంగకు తేలు కుట్టినట్లు
దూరపు కొండలు నునుపు
దొరికితేనే దొంగలు,దొరక్క పొతే అందరూ దొరలే
దున్నపోతు మీద వర్షం కురిసినట్లు
దురాశ దుఖానికి చేటు

ఎద్దు పుండు కాకికి నొప్పా?
ఎగిరే గాలిపటానికి దారం ఆధారం
ఎక్కడైనా బావే కానీ వంగతోట దగ్గర మాత్రం కాదు
ఎవరు తీసిన గోతిలో వారే పడతారు
ఏనుగు బ్రతికినా వెయ్యే,చచ్చినా వెయ్యే
ఏ చెట్టూ లేని చోట ఆముదము చెట్టే మహా వృక్షం
ఏ ఎండకు ఆ గొడుగు

గాడిద సంగీతానికి ఒంటె ఆశ్చర్యపడితే,ఒంటె అందానికి గాడిద మూర్చ పోయిందట
గాజుల బేరం భోజనానికి సరి
గాలిలో దీపం పెట్టి దేవుడా నీదే భారం అన్నట్టు
గాలికిపోయే దానిని గుండుకి చుట్టుకున్నట్లు
గంతకు తగ్గ బొంత
గతి లేనమ్మకు గంజే పానకము
గోరు చుట్టు మీద రోకలి పోటు
గోడ మీద రాసుకున్న రేపు ఎప్పటికీ రాదు
గోడ మీది పిల్లి వాటం
గోడలకు చెవులుంటాయి
గొడ్డుని చూసి గడ్డెయ్యాలి
గోముఖ వ్యాఘ్రం
గొంతెమ్మ కోరికలు
గోటితో పొయ్యేదానికి గొడ్డలి వాడినట్టు
గుడ్డి కన్నా మెల్ల మేలు
గుడ్డెద్దు జొన్న చేల్లో పడినట్లు
గుడ్డోచ్చి పిల్లని వెక్కిరించినట్లు
గుడ్డి కన్ను మూసినా ఒకటే తెరిచినా ఒకటే
గుడి మింగే వాడికి నంది పిండిమిరియం
గుడిని గుడిలో లింగాన్ని మింగినట్లు
గుడ్ల మీద కోడిపెట్టలాగ
గుంభనం గునపం లాంటిది,బయటే వాడుకోవాలి,కడుపులో వుంటే పోట్లు పొడుస్తుంది
గుమ్మడికాయల దొంగ అంటే భుజాలు తడుముకున్నాడట
గుర్రం గుడ్డిదైనా దాణాకి లోటు లేదు
గురువుకి పంగనామాలు పెట్టినట్లు
గురువును మించిన శిష్యుడు

ఇంట గెల్చి రచ్చ గెలువమన్నారు
తిన్నింటి వాసాలు లెఖ్ఖపెట్టినట్లు
ఇంటి దొంగను ఈశ్వరుడైన పట్టలేడు
ఇంటి పేరు కస్తూరివారు ఇంట్లో గబ్బిలాల కంపు
ఇంటికన్నా గుడి పదిలం
ఇంట్లో చూరు కింద నీళ్ళు తాగి,బయటకొచ్చి చల్ల తాగామని చెప్పుకున్నట్టు
ఇంట్లో ఈగల మోత బైట పల్లకీ మోత
ఇస్తే హిరణ్య దానం,ఇవ్వక పొతే కన్యాదానం
ఇసుక తక్కెడ పేడ తక్కెడ
ఐశ్వర్యం వస్తే అర్థ రాత్రి గొడుగు పట్టమనేవాడు

జోగీ జోగీ రాసుకుంటే రాలేది బూడిదే
జుత్తు వున్న అమ్మ యే కొప్పైనా పెడుతుంది

కాచిన చెట్టుకే రాళ్ళ దెబ్బలు
కాగలకార్యం గంధర్వులే తీర్చినట్లు
కాకి ముక్కుకు దొండపండు
కాకి పిల్ల కాకికి ముద్దు
కాకిలా కలకాలం బ్రతికేకన్నా,హంసలా ఆరు నెలలు బ్రతికితే చాలు
కాలం కలిసి రాకపొతే,కర్రే పామై కాటు వేస్తుంది
కాలికేస్తే మెడకి,మెడకేస్తే కాలికి
కాలు జారితే తీసుకోగలం కానీ నోరు జారితే తీసుకోలేము
కాషాయం కట్టిన వాళ్ళందరూ సన్యాసులు కారు,కషాయం మింగినవాళ్ళందరికీ కఫం కరగదు
కాయా పండా?
కధ కంచికి మనం ఇంటికి
కడుపా?కళ్ళేపల్లి చెరువా?
కడుపు చించుకుంటే కాళ్ళపైన పడ్డట్లు
కలకాలపు దొంగైనా ఏదో ఒకనాడు దొరుకుతాడు
కలిమిలేములు కావడి కుండలు
కలిసి వచ్చే కాలానికి నడిచి వచ్చే కొడుకు పుడతాడన్నట్టు
కళ్యాణమొచ్చినా కక్కొచ్చినా ఆగదన్నట్లు
కనకపు సింహాసనమున శునకమును కూర్చుండబెట్టినట్టు…
కంచే చేను మేసినట్లు
కంచు మ్రోగునట్లు కనకంబు మ్రోగునా!
కందకులేని దురద కత్తి పీటకెందుకు?
కడవంత గుమ్మడికాయ కత్తి పీటకు లోకువ
కందెన వేయని బండికి కావాల్సినంత సంగీతం
కరవమంటే కప్పకు కోపం,విడవమంటే పాముకు కోపం
కర్ర ఇచ్చిమరీ పళ్ళు రాలకొట్టించు కోవడం
కష్టే ఫలే
కట్టె కొట్టె తెచ్చె…
కయ్యానికి కాలు దువ్వడం
కీడెంచి మేలెంచమన్నారు
కొడితే ఏనుగు కుంభస్థలం మీద కొట్టాలి
కొంప కొల్లేరు అయ్యింది
కొనబోతే కొరివి అమ్మబోతే అడివి
కొండనాలిక్కి మందేస్తే ఉన్ననాలిక ఊడినట్లు
కొండల్లే వచ్చిన ఆపద కూడా మంచులా కరిగినట్లు
కొండను తవ్వి యెలుకను పట్టినట్లు
కూటికి పేదైతే కులానికి పేదా?
కొప్పున్నమ్మ కోటి ముడులు వేస్తుంది
కొరకరాని కొయ్యలా
కొరివితో తల గోక్కోవడం
కోతిపుండు బ్రహ్మరాక్షసి
కోతికి కొబ్బరిచిప్ప ఇచ్చినట్లు
కొత్తొక వింత పాతొక రోత
కోటివిద్యలు కూటి కొరకే
కొత్త అప్పుకు పోతే పాత అప్పు బయటపడ్డదట
కొత్త బిచ్చగాడు పొద్దు యెరగడు
కృషితో నాస్తి దుర్భిక్షం
క్షేత్రమెరిగి విత్తనం పాతాలి,పాత్రమెరిగి దానము చెయ్యాలి
కూసే గాడిదొచ్చి మేసే గాడిదను చెడగొట్టిందట
కుడుము చేతికిస్తే పండగ అనేవాడు
కుక్క కాటుకు చెప్పు దెబ్బ
కుక్క వస్తే రాయి దొరకదు,రాయి దొరికితే కుక్క రాదు
కుక్షిలో అక్షరం ముక్క లేదు కానీ
కుళ్ళు ముండకి అల్లంపచ్చడి అన్నట్టు
కుంచమంత కూతురుంటే అన్నీ మంచెలోనే

లేని దాత కంటే ఉన్న లోభి నయం
లోగుట్టు పెరుమాళ్ళకెరుక

మా తాతలు నేతులు తాగారు మా మూతులు వాసన చూడండి అన్నట్లు
మాటలు చూస్తే కోటలు దాటుతాయి
మాటలు నేర్చిన కుక్క ఉస్కో అంటే ఉస్కో అందట
మంచమున్నంత వరకు కాళ్ళు చాచుకో
మంచి వాడు మంచి వాడు అంటే మంచమెక్కి గంతులేసాడుట
మంచికి పొతే చెడెదురైనట్లు
మంచిమాటకు మంది అంతా మనవాళ్ళే
మంది యెక్కువయితే మజ్జిగ పలచన అయినట్లు
మందుకి పంపితే మాసికానికి వచ్చాడట
మనిషి మర్మము,మాని చేవ బయటకు తెలియవు
మనిషికి మాటే అలంకారం
మనసుంటే మార్గముంటుంది
మంచిమనిషికొక మాట-గొడ్డుకొక దెబ్బ
మనిషికొక తెగులు మహిలోసుమతీ
తానొకటి తలిస్తే దైవమొకటి తలిచినట్టు
మంత్రాలకు చింతకాయలు రాలవు
మంత్రాలు తక్కువ తుంపర్లు ఎక్కువ
బోడి సంపాదనకు ఇద్దరు పెళ్ళాలా?
మేకవన్నె పులి
మెరిసేదంతా బంగారం కాదు
మెత్తగా ఉంటే మొత్త బుద్ధి అయ్యిందట
మింగ మెతుకులేదు మీసాలకు సంపెంగ నూనె!
మొదటికే మోసం
మొదట భోగి,భోగాలెక్కువై రోగి,రోగాలు భరించలేక యోగి
మొగుడ్ని తన్ని మొగసాలకెక్కిందట
మొగుడు కొట్టినందుకు కాదు,తోడికోడలు దెప్పినందుకు
మొహమటానికి పొతే కడుపు అయ్యిందట
మొక్కై వంగనిది మానై వంగునా?
మొండి వాడు రాజు కన్నా బలవంతుడు…
మూల విగ్రహానికి లేక ఈగలు తోలుకుంటుంటే,ఉత్సవ విగ్రహాలు వచ్చి వూరేగింపు ఎప్పుడు అన్నాయట
మూలిగే నక్క మీద తాటికాయ పడ్డట్లు
మూణ్ణాళ్ళ ముచ్చట
మొరటోడికి మొగలి పువ్విస్తే మడిచి ముడ్లో పెట్టుకున్నాడట
మొరిగే కుక్క కరవదు
మోసేవానికే తెలుస్తుంది కావడి బరువు
ముడ్డి మీద తంతే మూతి పళ్ళు రాలినట్టు
ముక్కు పట్టుకోమంటే బ్రాహ్మడి ముక్కు పట్టుకున్నాడట
ముక్కు మీద కోపం
ముక్కు సూటిగా పోవడం
ముళ్ళ కంప మీద పడిన గుడ్డలా…
ముల్లును ముల్లుతోటే తియ్యాలి,వజ్రాన్ని వజ్రం తోటే కొయ్యాలి
ముండా కాదు,ముత్తైదువా కాదు
ముందర కాళ్ళకి బంధాలు వేసినట్లు
ముందుకు పోతే గొయ్యి-వెనుకకు పోతే నుయ్యి
ముందొచ్చిన చెవుల కంటే వెనకొచ్చిన కొమ్ములు వాడి
ముందుంది ముసళ్ళ పండగ
ముంజేతి కంకణానికి అద్దం యెందుకు?
ముసలాడికి దసరా పండగన్నట్లు

నారు పోసిన వాడే నీరు పోస్తాడు
నడమంత్రపు సిరి నరం మీద పుండు నిలబడనియ్యవు
నేతి బీరకాయలో నెయ్యి యెంత ఉందో,నీ మాటలో అంతే నిజం ఉంది
నక్కకి నాగలోకానికి ఉన్నంత తేడా
నాట్యం చెయ్యవే రంగసానీ అంటే నేల వంకర అందట
నవ్వే ఆడదాన్ని,ఏడ్చే మగవాడ్ని నమ్మ కూడదు
నవ్విన నాప చేనే పండుతుంది
నవ్వు నాలుగు విధాల చేటు
నవ్వులు పోయి నువ్వులౌతాయి
నీ చెవులకు రాగి పోగులే అంటే అవీ నీకు లేవే అన్నట్లు
నీ కంటి పొరలు తొలగించి చూడు,అందరి లోనూ మంచినే చూడగలవు
నీ నెత్తి మీద ఏదో ఉంది అంటే అదేదో నీ చెత్తోనే తీసెయ్యి అన్నాడట
నీ ఎడమ చెయ్యి తియ్యి నా పుర్ర చెయ్యి పెడతానన్నాడట ఒకడు…
నాకోడి కూస్తేకాని తెల్లవారదన్నట్టు
నీరు పల్ల మెరుగు,నిజము దేముడెరుగు
నిదానమే ప్రధానం
నిజం నిలకడ మీద తెలుస్తుంది
నిజం నిప్పు లాంటిది
నిమ్మకు నీరెత్తినట్లు
నిండా మునిగిన వానికి చలి యేమిటి?
నిండు కుండ తొణకదు
నిన్నటి అబద్ధాన్ని ఇవ్వాల్టి నిజంతో కప్పి పుచ్చలేము
నిప్పు ముట్టనిది చెయ్యి కాలదు
నూరు గొడ్లు తిన్న రాబందుకైనా ఒక్కటే గాలిపెట్టు
నోరు మంచిదైతే ఊరు మంచిది
నువ్వు ఎక్కాల్సిన రైలు ఎప్పుడూ ఒక జీవితకాలం ఆలస్యం,అది దేవుడు నీ జీవితంపై వేసిన వేటు
నువ్వు మేకని కొంటే నేను పులిని కొని నీ మేకని చంపిస్తా అన్నాడట

ఓడ ఎక్కేదాకా ఓడ మల్లన్న ఓడ దిగిన తర్వాత బోడి మల్లన్న అన్నట్టు
ఒక ఒరలో రెండు కత్తులు ఇమడవు
ఓలి తక్కువని గుడ్డిదాన్ని పెళ్ళాడాట్ట
ఒంటి పూట తిన్నమ్మ ఓర్చుకుంటే,మూడు పూటలు తిన్నమ్మ మూర్చ పోయిందట
ఊళ్ళో పెళ్ళికి కుక్కల హడావిడి
ఊపిరి ఉంటే ఉప్పమ్ముకుని బ్రతకవచ్చు
ఊరక రారు మహానుభావులు
ఊరంతా చుట్టాలేకాని ఉట్టికట్ట తావు లేదు
ఊరు మొహం గోడలు చెపుతాయి
ఊరు పొమ్మంటోంది కాడు రమ్మంటోంది
ఊరుకున్నంత ఉత్తమం లేదు,బోడి గుండంత సుఖం లేదు
ఒట్టు తీసి గట్టున పెట్టు

పాడిందే పాడరా పాచిపళ్ళ దాసరీ
పాకీ దానితో సరసం కంటే అత్తరు సాయబ్బు తో కలహం మేలు
పాము కాళ్ళు పామున కెరుక
పానకంలో పుడకలాగ
పాపమని పాత చీర ఇస్తే గోడ చాటుకు వెళ్ళి మూర వేసిందట
పాపి చిరాయువు
పచ్చ కామెర్ల వాడికి లోకం అంతా పచ్చగా కనపడినట్లు
పదుగురాడు మాట పాడియై చెల్లు
పక్కలో బల్లెం లాగ
పండగనాడు కూడా పాత మొగుడే అన్నట్లు
పంచ పాండవులు ఎంత మంది అని అడిగితే మంచం కోళ్ళలా ముగ్గురు అని రెండు వేళ్ళు చూపించాడట
పాండవులు సంపాదించిన రాజ్యం కౌరవుల తద్దినానికే సరిపోయిందట
పండిత పుత్ర:పరమ శుంఠ:
పనిలేని మంగలి పిల్లి తల గొరిగినట్టు
పప్పులో కాలేసినట్టు…
పరాయి సొమ్ము పాము వంటిది
పరిగెత్తి పాలు తాగే కంటే నిలబడి నీళ్ళు తాగడం మేలు
పట్ట పగలు కాకులు కావు కావు మంటుంటే మొగుడ్ని కౌగలించుకుందట
పట్టిందల్లా బంగారమైనట్లు
పెదవి దాటిటే పృధివి దాటుతుంది
పీనాసి వాడి పెళ్ళికి పచ్చడి మెతుకులు సంభావనట
పెళ్ళి అంటే నూరేళ్ళ పంట
పిడుక్కీ బియ్యానికీ ఒకటే మంత్రం అన్నట్టు
పెళ్ళికి వెళ్తూ పిల్లిని చంకన పెట్టుకు వెళ్ళినట్టు
పెనం మీద నుంచి పొయ్యిలో పడ్డట్టు
పేనుకు పెత్తనమిస్తే తలంతా కొరికి వదిలిపెట్టిందట
పెరుగుట తరుగుట కొరకే
పెరటి చెట్టు వైద్యానికి పనికి రాదు
పిచ్చోడి చేతిలో రాయిలా
పిచ్చుక మీద బ్రహ్మాస్త్రం
పిలవని పేరంటానికి వెళ్ళినట్లు
పిలిచి పిల్లనిస్తానంటే కులం తక్కువ అన్నాట్ట
పిల్లికి బిచ్చం వేయడు
పిల్లి శాపాలకు ఉట్లు తెగుతాయా?
పిల్లికి చెలగాటం,ఎలుకకు ప్రాణ సంకటం
పిల్లికి ఎలుక సాక్ష్యం
పిండి కొద్ధీ రొట్టె
పిట్ట కొంచెం కూత ఘనం
పోరు నష్టం పొందు లాభం
పూస గుచ్చినట్లు చెప్పడం
పోరాని చోట్లకు పోతే రారాని మాటలు రాకపోవు
పొర్లించి పొర్లించి కొట్టినా మీసాలకు మట్టి అంటలేదన్నాడట
పొరుగింటి పుల్ల కూర రుచి
పొట్ట కోస్తే అక్షరం ముక్క లేదు అన్నట్లు
పొట్టి వానికి పుట్టెడు బుద్ధులు
పోటుగాడు పందిరి వెస్తే పిచికలు వచ్చి కూల దోసాయట
పులిని చూసి నక్క వాత పెట్టుకున్నట్లు
పుండు మీద కారం చల్లినట్లు
పుణ్యం కొద్దీ పురుషుడు,దానం కొద్దీ బిడ్డలు
పువ్వు పుట్టగానే పరిమళించును

రాజు గారి దివాణంలో చాకలోడి పెత్తనం
రాజుని చూసిన కళ్ళతో మొగుడ్ని చూస్తే చులకనే కదా
రామాయణంలో పిడకలవేట
రాత రాళ్ళ పాలు ఐతే,మొగుడు ముండ పాలు అయ్యాడట
రాజు గారి రెండో భార్య మంచిది అంటే మరి పెద్ద భార్య?
రాజు తలచుకుంటే దెబ్బలకు కొదువా
రామాయణం అంతా విని సీత రాముడికి ఏమౌతుందని అడిగినట్లు
రామేశ్వరం వెళ్ళినా శనేశ్వరం వదలనట్లు
రంకు నేర్చినమ్మ బొంకు నేర్వదా అన్నట్లు
రవి కాంచని చోట కవి గాంచునట…
రెడ్డొచ్చె మొదలాడె అన్నట్టు
రెండు పడవల మీద కాళ్ళు పెట్టి ప్రయాణం చేసినట్లు
రోలొచ్చి మద్దెలతో మొర పెట్టుకుందిట…
రొట్టె విరిగి నేతిలో పడ్డట్లు
రౌతు కొద్దీ గుర్రం
రుణ శేషం శత్రు శేషం ఉంచరాదు

సంబరాల పెళ్ళికొడుకు సప్తాష్టం లో కూడా వసంతాలన్నాడట
సంకలో పిల్లాడిని ఉంచుకొని ఊరంత వెతికినట్టు
సంతోషమే సగం బలం
సర్వేంద్రియాణాం నయనం ప్రధానం
సత్రం భోజనం మఠం నిద్ర
సీత కష్టాలు సీతవి,పీత కష్టాలు పీతవి
సింగడు అద్దంకి పోనూ పొయ్యాడు రానూ వచ్చాడు
శివుని ఆజ్ఞ లేక చీమైన కుట్టదు
సొమ్మొకడిది సోకొకడిది
సుబ్బి పెళ్ళి ఎంకి చావుకి వచ్చింది

శుభం పలకరా పెళ్ళికొడకా అంటే పెళ్ళి కూతురు ముండ ఎక్కడ చచ్చింది అని అడిగాడట
శ్వాస ఉండేవరకు ఆశ ఉంటుంది

తడిగుడ్డతో గొంతులు కోసే రకం
తమ్ముడు తమ్ముడే,పేకాట పేకటే!
తా దూర కంత లేదు మెడకో డోలు
తా చెడ్డ కోతి వనమెల్లా చెరచిందట
తాడి తన్నే వాడి తల తన్నే వాడుంటాడు
తాళిబొట్టు బలం వల్ల తలంబ్రాల వరకూ బతికాడన్నట్టు
తాను పట్టిన కుందేలుకు మూడే కాళ్ళు
తాటాకు చప్పుళ్ళకు కుందేళ్ళు బెదురునా?
తాతకు దగ్గులు నేర్పుట
తల్లి పిల్లల అరుగుదల చూస్తుంది,తండ్రి పిల్లల పెరుగుదల చూస్తాడు
తన కోపమె తన శత్రువు
తన్ను మాలిన ధర్మం-మొదలు చెడ్డ బేరం
తంతే గారెల బుట్టలో పడ్డట్లు
తను చెస్తే శృంగారం,పరులు చెస్తే వ్యభిచారం
తను వలచిందే రంభ,మునిగిందే గంగ
తీగ లాగితే డొంకంతా కదిలినట్లు
తెగేదాకా లాగవద్దు
తేనె పూసిన కత్తి
తిక్కలోడు తిరనాళ్ళకు వెళితే ఎక్కా దిగా సరిపోయిందంట
తినే ముందు రుచి అడక్కు,వినే ముందు కథ అడక్కు
తినగా తినగా గారెలు కూడా చేదయినట్టు
తిండి కోసం బ్రతక్కు,బ్రతకడం కోసం తిను
తిండికి తిమ్మరాజు పనికి పోతరాజు
తింటే గారెలు తినాలి,వింటే భారతం వినాలి
తియ్యటి తేనె నిండిన నోటితొనే తేనెటీగ కుట్టేది
తిక్క మొగుడితో తీర్థం వెళితే తీర్థం అంతా తిప్పి తిప్పి కొట్టాడట
తిలా పపం తలా పిడికెడు
తిమ్మిని బమ్మిని చెయ్యడం
తిన్నింటి వాసాలు లెక్కపెట్టినట్టు
తుమ్మితే ఊడిపోయే ముక్కులా

ఉల్లి చేసిన మేలు తల్లి కూడా చేయదు
ఉన్నదీ పోయింది,ఉంచుకున్నదీ పోయింది
ఉపాయం లేని వాడ్ని ఊళ్ళోంచి తరమాలి అన్నట్లు
ఉపకారానికి పోతే అపకారమెదురైనట్లు
ఉరుమురుమి మంగలం మీద పడ్డట్లు
ఉట్టికెగరలేనమ్మ స్వర్గానికెగురుతానన్నట్టు

వాపును చూసి బలము అనుకున్నాడట
వడ్డించే వాడు మనవాడైతే యే పంక్తి లో కూర్చున్న పర్లేదు?
వడ్ల గింజలో బియ్యపు గింజ
వండుకున్నమ్మ కన్నా దండుకున్నమ్మే గొప్ప
వీపుమీద కొట్టవచ్చు కాని కడుపు మీద కొట్టరాదు
వెన్నతో పెట్టిన విద్య
వెర్రి వేయి విధాలు
వెయ్యి అబద్ధలాడైనా ఒక పెళ్ళి చెయ్యమన్నట్లు
వినేవాడు వెర్రి వెంగళప్ప అయితే చెప్పే వాడు వేదాంతిట
వినాశ కాలే విపరీత బుద్ధి

శ్రీ రఘురామ! చారుతుల-సీతాదళధామ శమక్షమాది శృం

గార గుణాభిరామ! త్రిజ-గన్నుత శౌర్య రమాలలామ దు

ర్వార కబంధరాక్షస వి-రామ! జగజ్జన కల్మషార్నవో

త్తారకనామ! భద్రగిరి-దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ

భావం: రఘువంశమున బుట్టినవాడవు, సొంపైన తులసీదండలు గలవాడవు, శాంతి, ఓరిమి మొదలు గుణములచే నొప్పువాడవు, ముల్లోకముల బొగడదగిన పరాక్రమలక్ష్మికి ఆభరణమైనవాడా! వారింపనలవికాని కబంధుడను రాక్షసుని సంహరించినవాడా, జనుల పాపములను సముద్రమును దాటించు నామము గలవాడా! దయకు సముద్రమువంటివాడా! భద్రాచలమందుండు శ్రీరామా!

రామవిశాల విక్రమ పరాజిత భార్గవరామ సద్గుణ

స్తోమ పరాంగనావిముఖ సువ్రత కామ వినీల నీరద

శ్యామ కకుత్ధ్సవంశ కలశాంభుధిసోమ సురారిదోర్భలో

ద్ధామ విరామ భద్రగిరి - దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

భావం: జనులను సంతోషింపజేయువాడవు, పరశురాముని జయించినవాడవు, పరస్రీలయందాసక్తి లేనివాడవు, నల్లని మేఘమువంటి శరీర కాంతిగలవాడవు, కాకుత్ స్థ వంశమును సముద్రమునకు చంద్రునివంటి వాడవు, రాక్షసుల సంహరించిన వాడవునైన భద్రాచల రామా!

అగణిత సత్యభాష, శరణాగతపోష, దయాలసజ్ఘరీ

విగత సమస్తదోష, పృథివీసురతోష, త్రిలోక పూతకృ

ద్గగ నధునీమరంద పదకంజ విశేష మణిప్రభా ధగ

ద్ధగిత విభూష భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: సత్యము మాట్లాడువాఁడవు, శరణన్న వారిని రక్ష్మించువాడవు, దయచేతఁ బాపములఁ బోగొట్టువాడవు, బ్రాహ్మణుల సంతోషింపజేయువాడవు, గంగానది పుట్టిన పాదపద్మములు గలవాడవు, మణులచే నిగ నిగ మెఱయు సొమ్ములు గలవాడవు, భద్రాచల రామా!

రంగదరాతిభంగ, ఖగ రాజతురంగ, విపత్పరంపరో

త్తుంగ తమఃపతంగ, పరి తోషితరంగ, దయాంతరంగ స

త్సంగ ధరాత్మజా హృదయ సారసభృంగ నిశాచరాబ్జమా

తంగ, శుభాంగ, భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిథీ.

భావం: శత్రువుల సంహరించినవాడవు, గరుత్మంతుడు వాహనముగ గలవాడవు, ఆపదల బోగొట్టువాడవు, రంగనాధునిచే సేవింపబడిన వాడవు, దయతో నొప్పు మనస్సుగలవాడవు, సత్సంగుడవు, సీతాహృదయమును పద్మమునకు తుమ్మెదవంటివాడవు, రాక్షసులకు బీభత్స కరుడవు, శుభాంగుడవునైన భద్రాచల రామా!

శ్రీద సనందనాది మునిసేవిత పాద దిగంతకీర్తిసం

పాద సమస్తభూత పరిపాల వినోద విషాద వల్లి కా

చ్ఛేద ధరాధినాథకుల సింధుసుధామయపాద నృత్తగీ

తాది వినోద భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: సంపదల నిచ్చువాడవు, మునులచే బూజింపబడినవాడవు, కీర్తిమంతుడవు, అన్ని భూతములను పాలించువాడవు, దుఖఃముల బోగొట్టువాడవు, క్షత్రియ కులమును సముద్రమునకు జంద్రుడవు, నృత్యము, గానము వేడుకగా గలవాడవు, భద్ర - నిధీ!

ఆర్యుల కెల్ల మ్రొక్కివిన తాంగుడనై రఘునాధ భట్టరా

రార్యుల కంజలెత్తి కవి సత్తములన్ వినుతించి కార్య సౌ

కర్య మెలర్పనొక్క శతకంబొన గూర్చి రచింతునేడుతా

త్పర్యమునన్ గ్రహింపుమిది దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: పెద్దల కందఱికి మ్రొక్కి, వంచిన శరీరము గలవాడనై గురువైన రఘునాధభట్టునకు నమస్కరించి, కవిశ్రేష్ఠులను పొగడి, కార్య లాభమునకై యొక శతకంబును వ్రాసెదను. దీని నిష్టముతో గైకొనుము దాశ - నిధీ!

మసకొని రేంగుబండ్లుకును మౌక్తికముల్ వెలవోసినట్లుదు

ర్వ్యసనముజెంది కావ్యము దురాత్ములకిచ్చితిమోస మయ్యె నా

రసనకుఁ బూతవృత్తిసుక రంబుగ జేకురునట్లు వాక్సుధా

రసములుచిల్క బద్యుముఖ రంగమునందునటింప వయ్యసం

తసము జెంది భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: రేగుపండ్లను ముత్తెములుపోసి కొనినట్లు దురాశతో మోసపోయి నా కావ్యములను దుర్మార్గుల కిచ్చితిని; నా నాల్కకు పవిత్రత సులభముగ గల్గునట్లును, పలుకుదేనియలు చిల్కునట్లు నా పద్యము ముఖమును నాట్యరంగమునందు సంతోషముతో నీవు నటింపుము. భద్ర - నిధీ!

శ్రీరమణీయహార యతసీ కుసుమాభశరీర, భక్త మం

దార, వికారదూర, పరతత్త్వవిహార త్రిలోక చేతనో

దార, దురంత పాతక వితాన విదూర, ఖరాది దైత్యకాం

తార కుఠార భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: హారములు గలవాడవు, అవిసెపూవువంటి శరీరకాంతి గలవాడవు, భక్తులకు కల్పవృక్షమవు, వికారములు లేనివాడవు, దేవతాతత్త్వమందు విహరించువాడవు, మూడులోకముల గల ప్రాణులను బోషించువాడవు, పాపముల బోగొట్టువాడవు, ఖరాది రాక్షసారణ్యమునకు గొడ్డలివంటి వాడవు, భద్ర - నిధీ!

దురితలతాలవిత్ర, ఖర దూషణకాననవీతిహొత్ర, భూ

భరణకళావిచిత్ర, భవ బంధవిమోచనసూత్ర, చారువి

స్ఫురదరవిందనేత్ర, ఘన పుణ్యచరిత్ర, వినీలభూరికం

ధరసమగాత్ర, భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: పాపమను తీగలకు కొడవలివంటివాడవు, ఖరదూషణాదుల నెడి యడవికి యగ్నివంటివాడవు, భూమిని రక్షించుటయందు విచిత్రుడవు, పుట్టుకయను ముడిని విడదీయుటయే విధిగాగలవాడవు, ప్రకాశించు పద్మములవంటి నేత్రములు గలవాడవు, పుణ్యచరిత్రుడవు, మేఘకాంతి వంటి శరీరకాంతి గలవాడవు.

కనకవిశాలచేల భవకానన శాతకుఠారధార స

జ్జనపరిపాలశీల దివిజస్తుత సద్గుణ కాండకాండ సం

జనిత పరాక్రమక్రమ విశారద శారద కందకుంద చం

దన ఘనసార సారయశ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 10

భావం: బంగారు మయమైన వస్త్రములు గలవాడవు, సంసారమను నడవికి గొడ్డలి మొనవంటివాడవు, సజ్జనుల పరిపాలించెడివాడవు, దేవతలచే బొగడబడినవాడవు, మంచి గుణములు గలవాడవు, బాణవిద్యలో బండితుండవు, శరత్కాలపు మేఘము, మొల్లలు, గంధము పచ్చ కర్పూరము వంటి నిగ్గైన కీర్తిగలవాడవు.

శ్రీ రఘువంశ తోయధికి శీతమయూఖుడవైన నీ పవి

త్రోరుపదాబ్జముల్ వికసితోత్పల చంపక వృత్తమాధురీ

పూరితవాక్ప్రసూనముల బూజలొనర్చెద జిత్తగింపుమీ

తారకనామ భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ

భావం: రఘువంశమునకు జంద్రునివంటివాడవు, అట్టి నీ చరణముల నుత్పలము, చంపకము మొదలగు పద్యవృత్తములను పూలచే బూజించును. నా పూజలను గైకొనుము.

గురుతరమైన కావ్యరస గుంభనకబ్బుర మందిముష్కరుల్

సరసులమాడ్కి సంతసిల జూలుదురోటుశశాంక చంద్రికాం

కురముల కిందు కాంతమణి కోటిస్రవించిన భంగివింధ్యభూ

ధరమున జాఱునే శిలలు దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: మూఢులు గ్రంధములలోని రసముయొక్క కూర్పునకు రసికుల వలె సంతోషింపజాలరు. ఎట్లన చంద్రుని వెన్నెలకు చంద్రకాంత శిలలు కఱగి జాఱునట్లు వింధ్యపర్వతమున నుండు ఱాళ్ళు జాఱవు.

తరణికులేశ నానుడుల దప్పులు గల్గిన నీదునామ స

ద్విరచితమైన కావ్యము పవిత్రముగాదె వియన్నదీజలం

బరగుచువంకయైన మలినాకృతి బాఱిన దన్మహత్వముం

దరమె గణింప నెవ్వరికి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: నా మాటలలో దప్పులున్నను నీ పేరుతో వ్రాయబడు కావ్యము పవిత్రమైనదే, ఎట్లన గంగానది నీరు వంకరగ బాఱినను, ముఱికిగ మాఱినను దాని గొప్పతన మెక్కడ పోవును?

దారుణపాత కాబ్ధికి సదా బడబాగ్ని భవాకులార్తివి

స్తారదవానలార్చికి సుధారసవృష్టి దురంత దుర్మతా

చారభయంక రాటవికి జండకఠోరకుఠారధార నీ

తారకనామ మెన్నుకొన దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: నీ పేరు పాపమను సముద్రమునకు బడబాగ్ని వంటిది, సంసారమను కార్చిచ్చునకు నమృతపు వాన, దుర్మతాచారములకు గొడ్డలి మొన వంటిది.

హరునకు నవ్విభీషణునక ద్రిజకుం దిరుమంత్ర రాజమై

కరికి సహల్యకుం ద్రుపదకన్యకు నార్తిహరించుచుట్టమై

పరగినయట్టి నీపతిత పావననామము జిహ్వపై నిరం

తరము నటింపజేయుమిక దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ

భావం: నీ నామ మీశ్వరునకు, విభీషణునకు, పార్వతికిని శ్రేష్ఠమగు మంత్రమైనది. అట్టి పరమ పవిత్రమైన నీ నామము నా నాల్కయం దెప్పుడు నాడునట్లు చేయుము.

ముప్పున గాలకింకరులు ముంగిటవచ్చిన వేళ, రోగముల్

గొప్పరమైనచో గఫము కుత్తుక నిండినవేళ, బాంధవుల్

గప్పినవేళ, మీస్మరణ గల్గునొ గల్గదొ నాటి కిప్పుడే

తప్పకచేతు మీభజన దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: ముసలితనమున యమభటులు వాకిట ముందునకు వచ్చి యుండగా, రోగ మెక్కువై కఫము గొంతులో నిండినప్పుడు, బంధువులు చుట్టుకొన్నప్పుడు మిమ్ము తలతునో తలపలేనో, భజింతునో భజింపలేనో కాబట్టి యిప్పుడే యా పని నెరవేర్చెదను.

పరమదయానిధే పతితపావననామ హరే యటంచు సు

స్ధిరమతులై సదాభజన సేయు మహత్ముల పాదధూళి నా

శిరమునదాల్తుమీరటకు జేరకుడంచు యముండు కింకరో

త్కరముల కాన బెట్టునట దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: దయకు సముద్రమువంటివాడవు, పాపులనుద్ధరించు పేరుగలవాడవు. హరీ యని నిలుకడగల బుధ్ధితో గొలుచు మహాత్ముల కాళ్ళ దుమ్ము నా నెత్తిపై దాల్తును. అప్పుడు యముడు తన భటులను నా జోలికి పోవద్దని యాజ్ఞాపించును.

అజునకు తండ్రివయ్యు సనకాదులకుం బరతత్త్వమయ్యుస

ద్ద్విజమునికోటికెల్లబర దేతవయ్యు దినేశవంశ భూ

భుజులకు మేటివయ్యుబరి పూర్ణుడవై వెలిగొందుపక్షిరా

డ్ధ్వజమిము బ్రస్తుతించెదను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: బ్రహ్మకు దండ్రివి, సనకాదులకున్ బరతత్త్వమవు, బ్రాహ్మణులకు, ఋషులకు ముఖ్య దేవుడవు, సూర్యవంశపు రాజులలో నధికుడవు, అట్టి నిన్ను పొగడెదను.

పండిత రక్షకుం డఖిల పాపవిమొచను డబ్జసంభవా

ఖండల పూజితుండు దశకంఠ విలుంఠన చండకాండకో

దండకళా ప్రవీణుడవు తావక కీర్తి వధూటి కిత్తుపూ

దండలు గాగ నా కవిత దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

భావం: పండిత రక్షకుఁడు, పాపములఁ బోఁగొట్టువాఁడు, బ్రహ్మేంద్రాదులచే బూజింపఁబడినవాఁడు, రావణాసురిని సంహరించినవాడను నీ కీర్తి కన్యకు నా కవిత్వమును బూదండవలెనిత్తును.

శ్రీరమ సీతగాగ నిజసేవక బృందము వీరవైష్ణవా

చార జవంబుగాగ విరజానది గౌతమిగా వికుంఠ ము

న్నారయభద్ర శైలశిఖరాగ్రముగాగ వసించు చేతనో

ద్ధారకుడైన విష్ణుడవు దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 20

భావం: లక్ష్మీదేవి సీత, సేవకులు వైష్ణవజనులు, విరజానది, గోదావరి, వైకుంఠము, భద్రాచలము కాగా ప్రాణుల నుధ్ధరించునట్టి విష్ణువుడ నీవు దా - నిధీ!

కంటి నదీతటంబుబొడగంటిని భద్రనగాధివాసమున్

గంటి నిలాతనూజనురు కార్ముక మార్గణశంఖచక్రముల్

గంటిని మిమ్ము లక్ష్మణుని గంటి కృతార్ధుడ నైతి నో జగ

త్కంటక దైత్యనిర్ధళన దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

భావం: ఏటిదరిని భద్రాచలమునం దుండుట జూచితిని, సీతను జూచితిని, గొప్పవైన ధనువును, బాణములను, శంఖచక్రముల జూచితిని, మిమ్ము, లక్ష్మణుని జూచి కృతార్ధుడనైతి.

హలికునకున్ హలాగ్రమున నర్ధము సేకురుభంగి దప్పిచే

నలమట జెందువానికి సురాపగలో జల మబ్బినట్లు దు

ర్మలిన మనోవికారియగు మర్త్యుని నన్నొడగూర్చి నీపయిన్

దలవు ఘటింపజేసితివె దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

భావం: రైతునకు నాగేటి చివర ధనమిచ్చినట్లును, దప్పితో బాధ పడువానికి గంగానదీజల మబ్బినట్లును, చెడు మనస్సు గల నాకు నీపై భక్తి కలుగునట్లు చేసితివి.

కొంజకతర్క వాదమను గుద్దలిచే బరతత్త్వభూస్ధలిన్

రంజిలద్రవ్వి కన్గొనని రామనిధానము నేడు భక్తిసి

ద్ధాంజనమందుహస్తగత మయ్యెబళీ యనగా మదీయహృ

త్కంజమునన్ వసింపుమిక దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: తర్కవాదముచేనైన గన్గొనరాని రాముడను నిధి, భక్తియను బైరాగుల కాటుకతో నందఱు సెబాసనగా జేజిక్కిన దయ్యెను. ఇంక నా మనస్సునందు స్థావరముగా నిలువుము.

రాముఁడు ఘోర పాతక విరాముడు సద్గుణకల్పవల్లికా

రాముడుషడ్వికారజయ రాముడు సాధుజనావనవ్రతో

ద్దాముఁడు రాముడే పరమ దైవము మాకని మీ యడుంగు గెం

దామరలే భుజించెదను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: పాపములను పోగొట్టువాడు, మంచిగుణములను కల్పవృక్షపు తీగెలకు దోటవంటివాడు, వికారములను జయించినవాడు, మంచివారిని రక్షించువాడు నైన రాముడే ముఖ్య దేవుడుగా నీ యడుగు లను పద్మముల గొలుతును.

చక్కెరమానివేముదిన జాలినకైవడి మానవాధముల్

పెక్కురు ఒక్క దైవముల వేమఱుగొల్చెదరట్ల కాదయా

మ్రొక్కిననీకు మ్రొక్కవలె మోక్ష మొసంగిన నీవయీవలెం

దక్కినమాట లేమిటికి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: హీనులనేకులు నిన్ను విడిచి ఇంకొకరిని గొలిచెదరు. అనగా తియ్యని చక్కెరను తినలేక వేప వస్తువగు చేదును తినుటకు నేర్చినట్లున్నది.మ్రొక్క దగినవాడవు నీవే , మోక్షదాయకుడవు నీవే !

'రా' కలుషంబులెల్ల బయలంబడద్రోచిన 'మా'క వాటమై

డీకొనిప్రోవుచునిక్క మనిధీయుతులెన్నఁదదీయ వర్ణముల్

గైకొని భక్తి చే నుడువఁగానరు గాక విపత్పరంపరల్

దాకొనునే జగజ్జనుల దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: 'రా' యను నక్షరము పాపముల బారద్రోలగా, 'మా' యను నక్షరము వాకిలియై పాపముల జొరనీయకుండును అని పెద్దలైనవారు పై 'రామ' యను నక్షరముల బుద్ధిమంతులు భక్తితో బలుకకుందురే గాని, పలికినట్లైన యాపదలు ప్రపంచ జనుల గ్రమ్ముకొనవు.

రామహరే కకుత్ధ్సకుల రామహరే రఘురామరామశ్రీ

రామహరేయటంచు మది రంజిల భేకగళంబులీల నీ

నామము సంస్మరించిన జనంబు భవంబెడబాసి తత్పరం

ధామ నివాసులౌదురట దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: రామ హరే యని నీ పేరును గప్ప గొంతుకవలె దలఁచిన జనులు జన్మరహితులై మోక్షము జెందుదురట.

చక్కెర లప్పకున్ మిగుల జవ్వని కెంజిగురాకు మోవికిం

జొక్కపుజుంటి తేనియకు జొక్కులుచుంగన లేరు గాక నే

డక్కట రామనామమధు రామృతమానుటకంటె సౌఖ్యామా

తక్కినమాధురీ మహిమ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: అయ్యో! ఈ కాలమువారు చక్కెరరాశికిని, యువతి యొక్క పెదవికిని, తేనెటీగలు పెట్టిన తేనెకు నాసపడుచున్నారు. రాముని పేరులో గల తీపిని నెఱుంగలేరు. రాముని పేరులో గల తీయదనము కంటే వానిలో గల తీయదన మంత సుఖమా!

అండజవాహ నిన్ను హృదయంబుననమ్మిన వారి పాపముల్

కొండలవంటివైన వెసగూలి నశింపక యున్నె సంత తా

ఖండలవైభవోన్నతులు గల్గకమానునె మోక్ష లక్ష్మికై

దండయొసంగకున్నె తుద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: నిన్ను నమ్మి కొలిచినవారి పాపములు కొండలంతటివైనను నశించిపోవును. ఇంద్రవైభవములు కల్గును. మోక్షలక్ష్మి చేయూతనొసంగును.

చిక్కనిపాలపై మిసిమి జెందిన మీగడ పంచదారతో

మెక్కినభంగి మీవిమల మేచకరూప సుధారసంబు నా

మక్కువ పళ్లేరంబున సమాహిత దాస్యము నేటిదో యిటన్

దక్కెనటంచు జుఱ్ఱెదను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 30

భావం: చిక్కని పాలిమీద నిగనిగలాడు మీగడతో జక్కెర గలిపికొని తిన్నట్లుగ నీ రూప మనియెడు నమృతము నా ప్రేమ పాత్రలో దగిన దాస్యమును దోసిలియందు లభించిందని చెప్పి జుఱ్ఱుకొందును.

సిరులిడసీత పీడలెగ జిమ్ముటకున్ హనుమంతుడార్తిసో

దరుడు సుమిత్రసూతి దురితంబులుమానుప రామ నామముం

గరుణదలిర్ప మానవులగావగ బన్నిన వజ్రపంజరో

త్కరముగదా భవన్మహిమ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: సంపద లిచ్చుటకు సీత, పీడల పోగొట్టుటకు హనుమంతుడు, ధుఃఖముబాప లక్ష్మణుడు పాపము హరించుటకు రామనామములను గరుణతో మానవుల రక్షిచుటకై యేర్పరుపబడినవి.

హలికులిశాంకుశధ్వజ శరాసన శంఖరథాంగ కల్పకో

జ్వలజలజాత రేఖలను సాంశములై కనుపట్టుచున్న మీ

కలితపదాంబుజ ద్వయము గౌతమపత్ని కొసంగినట్లు నా

తలపున జేర్చికావగదె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: శంకచక్రాదులతో బ్రకాశించు పద్మరేఖల వలె చిహ్నములు గలవైన మీ పాదముల నహల్య కొసగినట్లు నా భామునందు గూడ నిలుచునట్లు చేయును.

జలనిధిలోనదూఱి కుల శైలముమీటి ధరిత్రిగొమ్మునం

దలవడమాటిరక్కసుని యంగముగీటిబలీంద్రునిన్ రసా

తలమునమాటి పార్ధివక దంబముగూఱ్చిన మేటిరామ నా

తలపుననాటి రాగదవె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: మత్స్య, కూర్మ, వరాహ, నరసింహ, వామన, పరశురామాద్యవతారముల నెత్తినట్టి రామా! నా భావమునందు నిలువగా రమ్ము.

భండన భీముడా ర్తజన బాంధవుడుజ్జ్వల బాణతూణకో

దండకళాప్రచండ భుజ తాండవకీర్తికి రామమూర్తికిన్

రెండవ సాటిదైవమిక లేడనుచున్ గడగట్టి భేరికా

దాండద దాండ దాండ నిన దంబులజాండము నిండమత్తవే

దండము నెక్కి చాటెదను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: యుద్ధమునందు భయంకరుడు, దుఃఖితులకు జుట్టము, ధనుర్విద్యయందును, భుజబలము నందును పేరు గన్న రాముని వంటి దేవుడింకొకడు లేడు. ఈ విషయము నేను లోకమునకు జాటెదను.

అవనిజ కన్నుదోయి తొగలందు వెలింగెడు సోమ, జానకీ

కువలయనేత్ర గబ్బిచనుకొండల నుండు ఘనంబ మైధిలీ

నవనవ యౌవనంబను వనంబుకున్ మదదంతి వీవెకా

దవిలి భజింతు నెల్లపుడు దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

భావం: సీత కన్నులను కలువలకు జంద్రుడవు, సీత యొక్క యుబ్బిన స్తనములను కొండల నుండెడి మేఘమవు. సీత యొక్క కొంగ్రొత్త యౌవన మను వనమునకు మదించిన యేనుగువంటివాడవు నీవని యిష్టముతో గొలుతును.

ఖరకరవంశజా విను ముఖండిత భూతపిశాచఢాకినీ

జ్వర పరితాపసర్పభయ వారకమైన భవత్పదాబ్జ ని

స్పుర దురువజ్రపంజరముజొచ్చితి, నీయెడ దీన మానవో

ధ్ధర బిరుదంక మేమఱుకు దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

భావం: భూత పిశాచాది భయముల బోగొట్టునవైన నీ పాదముల బ్రవేశించితిని. ఇపుడు దీనుల నుద్ధరించువాడవను నీ బిరుదు యొక్క చిహ్నము మఱవకుము.

జుఱ్ఱెదమీక థామృతము జుఱ్ఱెదమీపదకంజతో యమున్

జుఱ్ఱెద రామనామమున జొబ్బిలుచున్న సుధారసంబ నే

జుఱ్ఱెద జుఱ్ఱుజుఱ్ఱుఁగ రుచుల్ గనువారిపదంబు గూర్పవే

తుఱ్ఱులతోడి పొత్తిడక దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: మీ కధామృతమును మీ పాదపద్మములను జుఱ్ఱుకొందును. రామనామములో గారుచున్న యమృతరసమును జుఱ్ఱెదను. అందలి రుచుల నెఱిగినవారి స్థానమిమ్ము. దుర్మార్గుల స్నేహ మొసగకుము.

ఘోరకృతాంత వీరభట కోటికి గుండెదిగుల్ దరిద్రతా

కారపిశాచ సంహరణ కార్యవినోది వికుంఠ మందిర

ద్వార కవాట భేది నిజదాస జనావళికెల్ల ప్రొద్దు నీ

తారకనామ మెన్నుకొన దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: నీ నామము యమభటులకు గుండె దిగులు కలిగించునది, దరిద్ర పిశాచమును నాశనము చేయునది. నీ భక్తుల కెప్పటికిని వైకుంఠ ద్వారమున గల తలుపులను బ్రద్దలు గొట్టునటువంటిది.

విన్నపమాలకించు రఘువీర నహిప్రతిలోకమందు నా

కన్నదురాత్ముడుం బరమ కారుణికోత్తమ వేల్పులందు నీ

కన్న మహాత్ముడుం బతిత కల్మషదూరుడు లేడునాకువి

ద్వన్నుత నీవెనాకు గతి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: నాకన్న దురాత్ముడు ప్రపంచమున లేడు. నీకన్న మహాత్ముడు దేవతలలో లేడు. కావున నాకు నీవె దిక్కు. మరియొకరు కాదు.

పెంపునఁదల్లివై కలుష బృందసమాగమ మొందుకుండు ర

క్షింపనుదండ్రివై మెయు వసించుదు శేంద్రియ రోగముల్ నివా

రింపను వెజ్జవై కృప గుఱించి పరంబు దిరబుగాఁగ స

త్సంపదలీయ నీవెగతి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 40

భావం: పోషించుటలో దల్లివి, పాపముల బొందకుండ రక్షించుటలో దండ్రివి, రోగమును వారించుటలో వైద్యుడవై, దయతో శాశ్వతమోక్ష మొసగి రక్షింపుము.

కుక్షినజాండపం క్తులొన గూర్చి చరాచరజంతుకోటి సం

రక్షణసేయు తండ్రివి పరంపర నీ తనయుండనైన నా

పక్షము నీవుగావలదె పాపము లెన్ని యొనర్చినన్ జగ

ద్రక్షక కర్తవీవెకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: కడుపులో బ్రహ్మాండముల నుంచుకొని చేతనా చేతన జంతువుల బాలించు నీవే నాకు దిక్కు. పాపములెన్ని చేసినను రక్షించు వాడవు నీవే సుమా!

గద్దరియో గిహృత్కమల గంధర సానుభవంబుఁజెందు పె

న్నిద్దవు గండుఁ దేఁటి థరణీసుత కౌఁగిలిపంజరంబునన్

ముద్దులుగుల్కు రాచిలుక ముక్తినిధానమురామరాఁగదే

తద్దయు నేఁడు నాకడకు దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: మహాత్ముల హృదయ పద్మములనుండు మకరందమును గ్రోలుదుమ్మెదవంటివాడవు, ముక్తికి నిక్షేపమువంటివాడవు నైన, రామ! నేడు దయతో నా కడకు రమ్ము.

కలియుగ మర్త్యకోటినిను గన్గొన రానివిధంబో భక్తవ

త్సలతవహింపవో చటుల సాంద్రవిపద్దశ వార్ధి గ్రుంకుచో

బిలిచిన బల్క వింతమఱపీ నరులిట్లనరాదు గాక నీ

తలపున లేదె సీత చెఱ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: ఈ కలియుగములోని మనుష్యులు నిన్ను గనలేకున్నారో లేక నీకు భక్తులపై దయలేదో యెఱుంగను. మిక్కిలి విశేషమైన యాపద లను సముద్రములో బడుచు బిలిచినను బలుకకున్నావు. మే మిట్లనగూడదు, సీత పడిన బాధ నప్పుడే మఱచితివా? (మమ్ములను మఱువకు మనుట.)

జనవర మీక థాలి వినసైఁపక కర్ణములందు ఘంటికా

నినద వినోదముల్ సులుపునీచునకున్ వరమిచ్చినావు ని

న్ననయమునమ్మి కొల్చిన మహాత్మునకేమి యొసంగు దోసనం

దననుత మాకొసంగుమయ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భావం: నీ కధలు చెవులతో విన నిష్టపడక గంటలమ్రోఁతల నానందపడు ఘంటాకర్ణాదులకు వరము లిచ్చితివి. నిన్నెప్పుడుఁ గొల్చువారి కే మోసంగితివి. మాకు మోక్ష మిమ్ము.

పాపము లొందువేళ రణపన్నగ భూత భయజ్వారాదులన్

దాపద నొందువేళ భరతాగ్రజ మిమ్ము భజించువారికిన్

బ్రాపుగ నీవుదమ్ము డిరుపక్కియలన్ జని తద్విత్తి సం

తాపము మాంపి కాతురట దాశరధీ కరుణాపయోనిధి!

అగణిత జన్మకర్మదురి తాంబుధిలో బహుదుఃఖవీచికల్

దెగిపడవీడలేక జగతీధర నీపదభక్తి నావచే

దగిలి తరింపగోరితి బదంపబడి నదు భయంభు మాన్పవే

తగదని చిత్తమం దిడక దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

నేనొనరించు పాపముల నేకములైనను నాదుజిహ్వకుం

బానకమయ్యెమీపరమ పావననామముదొంటి చిల్కరా

మాననుగావుమన్న తుది మాటకు సద్గతి జెందెగావునన్

దాని ధరింపగోరెదను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

పరధనముల్ హరించి పరభామలనంటి పరాన్న మబ్బినన్

మురిపమ కానిమీఁదనగు మోసమెఱుంగదు మానసంబు

స్తరమదికాలకింకర గదాహతి పాల్పడనీక మమ్ము నేదు

తఱిదరిజేర్చి కాచెదవొ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

చేసితి ఘోరకృత్యములు చేసితి భాగవతాపచారముల్

చేసితి నన్యదైవములఁ జేరి భజించిన వారిపొందు నేఁ

జేసిన నేరముల్ దలఁచి చిక్కులఁబెట్టకుమయ్యయయ్య నీ

దాసుఁడనయ్య భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

పరుల ధనంబుఁజూచిపర భామలజూచి హరింపగోరు మ

ద్గురుతరమానసం బనెడు దొంగనుబట్టినిరూఢదాస్య వి

స్ఫురితవివేక పాశములఁ జుట్టి భవచ్చరణంబనే మరు

త్తరువునగట్టివేయగ దె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 50

సలలిత రామనామ జపసార మెఱుంగను గాశికాపురీ

నిలయుడగానుమీచరణ నీరజరేణు మహాప్రభావముం

దెలియనహల్యగాను జగతీవర నీదగు సత్యవాక్యముం

దలపగ రావణాసురుని తమ్ముడగాను భవద్విలాసముల్

దలచినుతింప నాతరమె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

పాతకులైన మీకృపకు బాత్రులు కారెతలంచిచూడ జ

ట్రాతికిగల్గె బావన మరాతికి రాజ్యసుఖంబుగల్గె దు

ర్జాతికి బుణ్యమబ్బెగపి జాతిమహత్త్వమునొందెగావునం

దాతవ యెట్టివారలకు దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

మామక పాతక వజ్రము మ్రాన్పనగణ్యము చిత్రగుప్తులే

యేమని వ్రాతురో? శమనుడేమి విధించునొ? కాలకింకర

స్తోమ మొనర్చిటేమొ? వినజొప్పడ దింతకమున్నెదీనచిం

తామణి యొట్లు గాచెదవొ దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

దాసిన చుట్టూమా శబరి? దాని దయామతి నేలినావు; నీ

దాసుని దాసుడా? గుహుడు తావకదాస్య మొసంగినావు నే

జేసిన పాపమో! వినుతి చేసినగావవు గావుమయ్య! నీ

దాసులలోన నేనొకఁడ దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

దీక్షవహించి నాకొలది దీనుల నెందఱి గాచితో జగ

ద్రక్షక తొల్లియా ద్రుపద రాజతనూజ తలంచినంతనే

యక్షయమైన వల్వలిడి తక్కట నామొఱజిత్తగించి

ప్రత్యక్షము గావవేమిటికి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

నీలఘనాభమూర్తివగు నిన్ను గనుంగొనికోరి వేడినన్

జాలముసేసి డాగెదవు సంస్తుతి కెక్కిన రామనామ మే

మూలను దాచుకోగలవు ముక్తికి బ్రాపది పాపమూలకు

ద్దాలముగాదె మాయెడల దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

వలదు పరాకు భక్తజనవత్సల నీ చరితంబు వమ్ముగా

వలదు పరాకు నీబిరుదు వజ్రమువంటిది గాన కూరకే

వలదు పరాకు నాదురిత వార్ధికి దెప్పవుగా మనంబులో

దలతుమెకా నిరంతరము దాశరథీ కరునాపయోనిధీ.

తప్పులెఱుంగ లేక దురితంబులు సేసితినంటి నీవుమా

యప్పవుగావు మంటి నికనన్యులకున్ నుదురంటనంటినీ

కొప్పిదమైన దాసజను లొప్పిన బంటుకు బటవంటి నా

తప్పుల కెల్ల నీవెగతి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

ఇతడు దురాత్ముడంచుజను లెన్నఁగ నాఱడిఁగొంటినేనెపో

పతితుఁడ నంటినో పతిత పావనమూర్తివి నీవుగల్ల నే

నితిరుల వేఁడనంటి నిహ మిచ్చిననిమ్ముపరంబొసంగుమీ

యతులిత రామనామ మధు రాక్షర పాళినిరంతరం బహృ

ద్గతమని నమ్మికొల్చెదను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

అంచితమైననీదు కరుణామృతసారము నాదుపైని బ్రో

క్షించిన జాలుదాననిర సించెదనాదురితంబు లెల్లదూ

లించెద వైరివర్గ మెడలించెద గోర్కులనీదుబంటనై

దంచెద, గాలకింకరుల దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 60

జలనిధు లేడునొక్క మొగిఁ జక్కికిదెచ్చెశరంబు, ఱాతినిం

పలరఁగ జేసెనాతిగఁబ దాబ్జపరాగము, నీ చరిత్రముం

జలజభవాది నిర్జరులు సన్నుతి సేయఁగ లేరు గావునం

దలపనగణ్యమయ్య యిది దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

కోతికిశక్యమా యసురకోటుల గెల్వను గాల్చెబో నిజం

బాతనిమేన శీతకరుడౌట దవానలు డెట్టివింత? మా

సీతపతివ్రతా మహిమసేవకు భాగ్యముమీకటాక్షము

ధాతకు శక్యమా పొగడ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

భూపలలామ రామరఘుపుంగవరామ త్రిలోక రాజ్య సం

స్ధాపనరామ మోక్షఫల దాయక రామ మదీయ పాపముల్

పాపగదయ్యరామ నిను బ్రస్తుతి చేసెదనయ్యరామ సీ

తాపతిరామ భద్రగిరి దాసరథీ కరుణాపయోనిధీ.

నీసహజంబు సాత్వికము నీవిడిపట్టు సుధాపయోధి, ప

ద్మాసనుడాత్మజుండు, గమలాలయనీ ప్రియురాలు నీకు సిం

హాసనమిద్ధరిత్రి; గొడుగాక సమక్షులు చంద్రబాస్కరుల్

నీసుమతల్పమాదిఫణి నీవె సమస్తము గొల్చినట్టి నీ

దాసుల భాగ్యమెట్టిదయ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

చరణము సోకినట్టి శిలజవ్వనిరూపగు టొక్కవింత, సు

స్ధిరముగ నీటిపై గిరులు దేలిన దొక్కటి వింతగాని మీ

స్మరణ దనర్చుమానవులు సద్గతి జెందిన దెంతవింత? యీ

ధరను ధరాత్మజారమణ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

దైవము తల్లిదండ్రితగు దాత గురుండు సఖుండు నిన్నె కా

భావన సేయుచున్నతఱి పాపములెల్ల మనోవికార దు

ర్భావితుజేయుచున్నవికృపామతివైనను కావుమీ జగ

త్పావనమూర్తి భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

వాసవ రాజ్యభోగ సుఖ వార్ధిని దేలు ప్రభుత్వమబ్బినా

యాసకుమేర లేదు కనకాద్రిసమాన ధనంబుగూర్చినం

గాసును వెంటరాదు కని కానక చేసిన పుణ్యపాపముల్

వీసరబోవ నీవు పదివేలకు జాలు భవంబునొల్ల నీ

దాసునిగాగ నేలుకొను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

సూరిజనుల్ దయాపరులు సూనృతవాదు లలుబ్ధమానవుల్

వేరపతిప్రతాంగనలు విప్రులు గోవులు వేదముల్ మహా

భారముదాల్పగా జనులు పావనమైన పరోపకార స

త్కార మెఱుంగులే రకట దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

వారిచరావతారము వారిధిలో జొఱబాఱి క్రోధ వి

స్తారగుడైన యా నిగమతస్కరవీర నిశాచరేంద్రునిం

జేరి వధించి వేదముల చిక్కెడలించి విరించికి మహో

దారతనిచ్చితీవెగద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

కరమనుర క్తిమందరము గవ్వముగా నహిరాజుద్రాడుగా

దొరకొన దేవదానవులు దుగ్ధపయోధిమథించుచున్నచో

ధరణిచలింపలోకములు తల్లడమందగ గూర్మమై ధరా

ధరము ధరించితీవెకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 70

ధారుణి జాపజుట్టిన విధంబునగైకొని హేమనేత్రుడ

వ్వారిధిలోనదాగినను వానివధించి వరాహమూర్తివై

ధారుణిదొంటికై వడిని దక్షిణశృంగమున ధరించి వి

స్తార మొనర్చితీవే కద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

పెటపెటనుక్కు కంబమున భీకరదంత నఖాంతర ప్రభా

పటలము గప్ప నుప్పతిలి భండనవీధి నృసింహభీకర

స్ఫుటపటుశక్తి హేమకశిపు విదళించి సురారిపట్టి నం

తటగృపజూచితీవెకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

పదయుగళంబు భూగగన భాగముల వెసనూని విక్రమా

స్పదమగునబ్బలీంద్రునొక పాదమునందల క్రిందనొత్తిమే

లొదవజగత్త్రయంబు బురు హూతునికియ్యవటుండవైనచి

త్సదమలమూర్తి వీవెకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

ఇరువదియొక్కమాఱు ధరణీశుల నెల్లవధించి తత్కళే

బర రుధిర ప్రవాహమున బైతృకతర్పణ మొప్పజేసి భూ

సురవరకోటికి ముదము సొప్పడ భార్గవరామమూర్తివై

ధరణినొసంగితీ వెకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

దురమున దాటకందునిమి ధూర్జటివిల్ దునుమాడిసీతనుం

బరిణయమంది తండ్రిపనుప ఘన కాననభూమి కేగి దు

స్తరపటుచండ కాండకులిశాహతి రావణకుంభకర్ణ భూ

ధరముల గూల్చితీ వెకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

అనుపమయాదవాన్వయసు ధాబ్ధిసుధానిధి కృష్ణమూర్తినీ

కనుజుడుగాజనించి కుజనావళినెల్ల నడంచి రోహిణీ

తనయుడనంగ బాహుబల దర్పమున బలరామ మూర్తివై

తనరిన వేల్పవీవెకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

సురలునుతింపగా ద్రిపుర సుందరుల వరియింపబుద్ధరూ

పరయగ దాల్చితీవు త్రిపురాసురకోటి దహించునప్పుడా

హరునకుదోడుగా వరశ రాసన బాణముఖో గ్రసాధనో

త్కర మొనరించితీవుకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

సంకరదుర్గమై దురిత సంకులమైన జగంబుజూచి స

ర్వంకషలీల ను త్తమ తురంగమునెక్కి కరాసిబూని వీ

రాంకవిలాస మొప్ప గలి కాకృత సజ్జనకోటికి నిరా

తంక మొనర్చితీవుకద దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

మనముననూహపోషణలు మర్వకమున్నె కఫాదిరోగముల్

దనువుననంటి మేనిబిగి దప్పకమున్నెనరుండు మోక్ష సా

ధన మొనరింపఁగావలయుఁ దత్త్వవిచారము మానియుండుట

ల్తనువునకు విరోధమిది దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

ముదమున కాటపట్టుభవ మోహమద్వ దిరదాంకుశంబు సం

పదల కొటారు కోరికల పంట పరంబున కాది వైరుల

న్నదన జయించుత్రోవ విపదబ్ధికినావగదా సదాభవ

త్సదమలనామసంస్మరణ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 80

దురిత లతానుసార భయ దుఃఖ కదంబము రామనామభీ

కరతల హేతిచేఁ దెగి వకావకలై చనకుండ నేర్చునే

దరికొని మండుచుండు శిఖ దార్కొనిన శలబాదికీటకో

త్కరము విలీనమైచనవె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

హరిపదభక్తినింద్రియజ యాన్వితుడుత్తముఁడింద్రిమంబులన్

మరుగక నిల్పనూదినను మధ్యముఁడింద్రియపారశ్యుడై

పరగినచో నికృష్టుడని పల్కగ దుర్మతినైన నన్ను నా

దరమున నెట్లుకాచెదవొ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

వనకరిచిక్కు మైనసకు పాచవికిం జెడిపోయె మీనుతా

వినికికిఁజిక్కెఁజిల్వగను వేఁదుఱుఁ జెందెను లేళ్ళు తావిలో

మనికినశించె దేటితర మాయిరుమూఁటిని గెల్వనై దుసా

ధనములనీ వె కావనగు దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

కరములుమీకుమ్రొక్కులిడ కన్నులు మిమ్మునె చూడ జిహ్వ మీ

స్మరణదనర్పవీనులుభ వత్కథలన్ వినుచుండనాస మీ

యఱుతును బెట్టుపూసరుల కాసగొనం బరమార్థ సాధనో

త్కరమిది చేయవేకృపను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

చిరతరభక్తి నొక్కతుళసీదళ మర్పణ చేయువాడు ఖే

చరగరు డోరగ ప్రముఖ సంఘములో వెలుగన్ సధా భవత్

సురుచిర ధీంద పాదముల బూజలొనర్చిన వారికెల్లద

త్పర మరచేతిధాత్రిగద దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

భానుడు తూర్పునందుగను పుట్టినఁ బావక చంద్ర తేజముల్

హీనత జెందినట్లు జగదేక విరాజితమైన నీ పద

ధ్యానము చేయుచున్నఁ బర దైవమరీచులడంగకుండు నే

దానవ గర్వ నిర్దళన దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

నీమహనీయతత్త్వ రస నిర్ణ యబోధ కథామృతాబ్ధిలో

దామునుగ్రుంకులాడకవృ థాతనుకష్టముజెంది మానవుం

డీ మహిలోకతీర్థముల నెల్ల మునింగిన దుర్వికార హృ

తామసపంకముల్ విదునె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

నీమహనీయతత్త్వ రస నిర్ణ యబోధ కథామృతాబ్ధిలో

దామునుగ్రుంకులాడకవృ థాతనుకష్టముజెంది మానవుం

డీ మహిలోకతీర్థముల నెల్ల మునింగిన దుర్వికార హృ

తామసపంకముల్ విదునె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

కాంచన వస్తుసంకలిత కల్మష మగ్ని పుటంబు బెట్టెవా

రించినరీతి నాత్మనిగిడించిన దుష్కర దుర్మలత్రయం

బంచిత భ క్తియోగ దహ నార్చిఁదగుల్పక పాయునే కన

త్కాంచనకుండలాభరణ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

నీసతి పెక్కు గల్ములిడనేర్పిరి, లోక మకల్మషంబుగా

నీసుత సేయు పావనము నిర్మిత కార్యధురీణ దక్షుడై

నీసుతుడిచ్చు నాయువులు నిన్న భుజించినఁ గల్గకుండునే

దాసులకీప్సి తార్థముల దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 90

వారిజపత్రమందిడిన వారివిధంబున వర్తనీయమం

దారయ రొంపిలోన దను వంటని కుమ్మరపుర్వురీతి సం

సారమున మెలంగుచు విచారడైపరమొందుగాదెస

త్కార మెఱింగి మానవుడు దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

ఎక్కడి తల్లిదండ్రి సుతులెక్కడి వారు కళత్ర బాంధవం

బెక్కడ జీవుఁడెట్టి తను వెత్తిన బుట్టును బోవుచున్న వా

డొక్కడెపాప పుణయ ఫల మొందిన నొక్కడె కానరాడువే

ఱొక్కడు వెంటనంటిభవ మొల్లనయాకృప జూడువయ్యనీ

టక్కరి మాయలందిడక దాశరథీ కరుణా పయోనిధీ.

దొరసినకాయముల్ముదిమి తోచినఁజూచిప్రభుత్వముల్సిరు

ల్మెఱపులుగాగజూచిమఱి మేదినిలోఁదమతోడివారుముం

దరుగుటజూచిచూచి తెగు నాయువెఱుంగక మోహపాశము

ల్దరుగనివారికేమిగతి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

సిరిగలనాఁడు మైమఱచి చిక్కిననాఁడుదలంచి పుణ్యముల్

పొరిఁబొరి సేయనైతినని పొక్కినఁ గల్గు నెగాలిచిచ్చుపైఁ

గెరలిన వేళఁదప్పికొని కీడ్పడు వేళ జలంబు గోరి త

త్తరమునఁ ద్రవ్వినం గలదె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

జీవనమింకఁ బంకమున జిక్కిన మీను చలింపకెంతయు

దావుననిల్చి జీవనమె దద్దయుఁ గోరువిధంబు చొప్పడం

దావలమైనఁగాని గుఱి తప్పనివాఁడు తరించువాఁడయా

తావకభక్తియో గమున దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

సరసునిమానసంబు సర సజ్ఞుడెరుంగును ముష్కరాధముం

డెఱిఁగిగ్రహించువాడె కొల నేకనిసముఁ గాగదుర్దురం

బరయఁగ నేర్చునెట్లు విక చాబ్దమరంద రసైక సౌరభో

త్కరముమిళింద మొందుక్రియ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

నోఁచినతల్లిదండ్రికిఁ దనూభవుఁడొక్కడెచాలు మేటిచే

చాఁచనివాడు వేఱొకఁడు చాచిన లేదన కిచ్చువాఁడునో

రాఁచినిజంబకాని పలు కాడనివాఁడు రణంబులోన మేన్

దాచనివాఁడు భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

శ్రీయుతజానకీరమణ చిన్నయరూప రమేశరామ నా

రాయణ పాహిపాహియని బ్రస్తుతిఁ జేసితి నామనంబునం

బాయక కిల్బిషవ్రజ వి పాటనమందఁగ జేసి సత్కళా

దాయి ఫలంబునాకియవె దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

ఎంతటిపుణ్యమో శబరి యెంగిలిగొంటివి వింతగాదె నీ

మంతన మెట్టిదో యుడుత మైనిక రాగ్ర నఖాంకురంబులన్

సంతసమందఁ జేసితివి సత్కులజన్మము లేమి లెక్క వే

దాంతముగాదె నీ మహిమ దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

బొంకనివాఁడెయోగ్యుడరి బృందము లెత్తిన చోటజివ్వకుం

జంకనివాఁడెజోదు రభసంబున నర్థి కరంబుసాఁచినం

గొంకనివాఁడెదాత మిముఁ గొల్చిభజించిన వాఁడె పోనిరా

తంక మనస్కుఁ డెన్న గను దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ. 100

భ్రమరముగీటకంబుఁ గొని పాల్పడి ఝాంకరణో కారియై

భ్రమరముగానొనర్చునని పల్కుటఁ జేసి భవాది దుఃఖసం

తమసమెడల్చి భక్తిసహి తంబుగ జీవుని విశ్వరూప త

త్త్వమునధరించు టేమరుదు దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

తరువులు పూచికాయలగు దక్కుసుమంబులు పూజగాభవ

చ్చరణము సోకిదాసులకు సారములో ధనధాన్యరాశులై

కరిభట ఘోటకాంబర నకాయములై విరజా సము

త్తరణ మొనర్చుజిత్రమిది దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ!

పట్టితిభట్టరార్యగురు పాదములిమ్మెయినూర్ధ్వ పుండ్రముల్

వెట్టితిమంత్రరాజ మొడి బెట్టితి నయ్యమకింక రాలికిం

గట్టితిబొమ్మమీచరణ కంజలందుఁ దలంపుపెట్టి బో

దట్టితిఁ బాపపుంజముల దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.

అల్లన లింగమంత్రి సుతుడత్రిజ గోత్రజుడాదిశాఖ కం

చెర్ల కులోద్బవుం దంబ్రసిద్ధిడనై భవదంకితంబుగా

నెల్లకవుల్ నుతింప రచియించితి గోపకవీంద్రుడన్ జగ

ద్వల్లభ నీకు దాసుడను దాశరధీ కరుణాపయోనిధీ! 104

అడిగిన యట్టి యాచకుల యాశ లెఱుంగక లోభవర్తియై

కడపిన ధర్మ దేవత యొకానొకయప్పుడు నీదువాని కె

య్యెడల నదెట్లు పాలు తమికిచ్చునెయెచ్చటనైన లేగలన్

గుడువంగ నీనిచో గెరలి గోవులు తన్నునుగాక భాస్కరా.


అంగన నమ్మరాదు తనయంకకు రాని మహాబలాఢ్యు వే

భంగుల మాయలొడ్డి చెఱుపం దలపెట్టు, వివేకియైన సా

రంగ ధురుం బదంబులు గోయగ జేసె దొల్లిచి

త్రాగియనేకముల్ నుడువరాని కుయుక్తులుపన్ని భాస్కరా.


అదను దలంచికూర్చి ప్రజ నాదర మొప్ప విభుండు కోరినన్

గదిసి పదార్ధ ముత్తురటు కానక వేగమె కొట్టి తెండనన్

మొదటికి మోసమౌ బొదుగు మూలముగోసినబాలుగల్గునే

పిదికినగాక భూమి బశుబ్రుందము నెవ్వరికైన భాస్కరా.


ఆదరమింత లేక నరుడాత్మబలోన్నతి మంచివారికిన్

భేదము చేయటం దనదు పేర్మికి గీడగు మూలమెట్లమ

ర్యాద హిరణ్యపూర్వకశిపన్ దనుజుండు గుణాడ్యుడైన ప్ర

హ్లాదున కెగ్గుజేసి ప్రళయంబును బొందడెమున్ను భాస్కరా.


ఈజగమందు దామమనుజుడెంతమహాత్మకు డైనదైవమా

తేజముతప్ప జూచునెడె ద్రిమ్మరికోల్బన న్మహా

రాజకుమారుడైన రఘురాముడుగాల్నడగాయలాకులున్

భోజనమైతగన్వనికి బోయి, చరింపడె మున్ను భాస్కరా.


ఉరుగుణవంతుడొర్లుదనుకొడపకారము సేయునప్పుడున్

బరహితమేయొనర్చు నొకపట్టుననైనను గీడు సేయగా

నెఱుగడునిక్క మేకద యదెట్లనగవ్వముబట్టియెంతయున్

దరువగజొచ్చినం బెరుగు తాలిమినీయదె వెన్నభాస్కరా.


ఊరక సజ్జనుం డొదిగియుండిన నైన దురాత్మకుండు ని

ష్కారణ మోర్వలేక యపకారముచేయుట వాని విధ్యగా

చీరలు నూఱుటంకములు చేసెడివైనను బెట్టే నుండగా

జేరి చినింగి పోగొఱుకు చిమ్మట కేమి ఫలంబు భాస్కరా.


ఏగతి బాటుపడ్డ గలదే భువి నల్పునకున్ సమగ్రతా

భోగము భాగ్యరేఖగల పుణ్యునకుం బలె? భూపరిత్వనం

యోగమదేభకుంభ యుగశోత్ధిత మాంసము నక్కకూనకే

లాఘుటించు సింహము దలంచిన జేకురుగాక భాస్కరా.


ఒక్కడెచాలు నిశ్చలబలోన్నతుడెంతటికార్యమైనదా

జక్కనొనర్ప గౌరవు లసంఖ్యలు పుట్టినధేనుకోటులం

జిక్కగనీక తత్రప్బలసేన ననేక శిలీముఖంబులన్

మొక్కపడంగజేసి తుదముట్టడె యొక్క కిరీటి భాస్కరా.


కానగ చేర బోల దతిక్ర్ముడు నమ్మిన లెన్ని చేసినం

దానదినమ్మి వానికడ డాయగ బోయిన హానివచ్చున

చ్చోనదియెట్లనం గొరకుచూపుచు నొడినబోను మేలుగా

బోనని కాన కాసపడిపోవును గూలదెకొక్కు భాస్కరా. 10


కారణమైన కర్మములు కాక దిగంబడ వెన్ని గొందులం

దూఱిన నెంతవారలకు, దొల్లి పరీక్షిత్తు శాపభీతుడై

వారధినొప్పు నుప్పరిగపై బదిలంబుగ దాగియుండినం

గ్రూరబుజంగదంతహతిగూలడె లోకులె`రుంగ భాస్కరా.


ఒక్కడు మాంసమిచ్చె మఱియొక్కడు చర్మము గోసి యిచ్చె వే

ఱోక్కరు డస్ధి నిచ్చొనిక నొక్కడు ప్రాణములిచ్చె వీరిలో

నొక్క నిపట్టునన్ బ్రదుక నోపక యిచ్చిరో కీర్తి కిచ్చిరో

చక్కగ జూడు మంత్రి కుల సంభవ! రాయన మంత్రి భాస్కరా!


సన్నుత కార్యదక్షు డొకచాయ నిజప్రభ యప్రకాశమై

యున్నపుడైన లోకులకు నొండొక మేలొగ్నరంచు సత్వసం

పన్నుడు భీము డా ద్విజుల ప్రాణము కావడె ఏక చక్రమ

దెన్నికగా బకాసురుని నేపున రూపడగించి భాస్కరా!


అవని విభుండు నేరుపరియై చరియించిన గొల్పువార లె

ట్లవగుణులైన నేమి పనులన్నియు జేకుఱు వారిచేతనే

ప్రవిమల నీతిశాలియగు రాముని కార్యము మర్కటంబులే

దవిలి యొనర్పవే? జలధి దాటి సురారులద్రుంచి భాస్కరా!


వంచనయింతలేక యెటువంటి మహాత్ములనాశ్రయించినన్

గొంచమె కాని మేలు సమగూడ దదృష్టము లేనివారికిన్

సంచితబుద్ధి బ్రహ్మ ననిశంబును వీపున మోచునట్టిరా

యంచకుదమ్మితూండ్లు దిననాయెగధా ఫలమేమి భాస్కరా!


అతిగుణహీనలోభికి బ దార్థము గల్గిన, లేక యుండినన్

మితముగగాని కల్మిగల మీదటనైన భుజింపడింపుగ

సతమని నమ్ము దేహమును సంపద: నేఱులు నిండి పాఱినన్

గతుకగజూచు గుక్క తన కట్టడమీఱక యెందు భాస్కరా!


అనఘునికైనజేకుఱు ననర్హునిగూడి చరించినంతలో

మన మెరియంగ నప్పు డవ మానము, కీడు ధరిత్రియందు; నే

యనువుననైనదప్పవు; య దార్థము; తానది యెట్టు లన్నచో

నినుమునుగూర్చి యగ్నినల యింపదె సమ్మెట పెట్టు? భాస్కరా!


అరయ నెంత నేరుపరి యై చరియించిన వానిదాపునన్

గౌరవ మొప్పగూర్చునుప కారి మనుష్యుడు లేక మేలు చే

కూర; దదెట్లు? హత్తుగడ గూడునె? చూడబదాఱువన్నె బం

గారములోన నైన వెలి గారము కూడకయున్న? భాస్కరా!


ఈ క్షితి నర్థకాంక్ష మది నెప్పుడు పాయక లోకులెల్ల సం

రక్షకుడైన సత్ప్రభుని రాకలు గోరుదు రెందు జంద్రికా

పేక్ష జెలంగి చంద్రుడుద యించు విధంబునకై చకోరపుం

బక్షులుచూడవే యెదుర పారముదంబునుబూని భాస్కరా!


ఉరుకరుణాయుతుండు సమ యోచిత మాత్మదలంచి యుగ్రవా

క్పరుషత జూపినన్ ఫలము గల్గుట తధ్యముగాదె యంబుదం

బుఱిమినయంతనే కురియ కుండునె వర్షము లోకరక్షణ

స్థిరతరపౌరుషంబున శేషజనంబు లెఱుంగ భాస్కరా! 20


ఎట్టుగ బాటుపడ్డ నొక యించుక ప్రాప్తము లేక వస్తువుల్

పట్టుపడంగ నేరవు ని బద్ది సురావళిగూడి రాక్షసుల్

గట్టు పెకల్చి పాల్కడలి గవ్వముచేసి మధించి రంతయున్

వెట్టియెకగాక యేమనుభ వించిరి వా రమృతంబు భాస్కరా!


కట్టడ యైనయట్టి నిజ కర్మము చుట్టుచువచ్చి యేగతిం

బెట్టునొ? పెట్టినట్లనుభ వింపక తీఱదు: కాళ్ళు మీదుగా

గిట్టక వ్రేలుడంచు దల క్రిందుగ గట్టిరె యెవ్వరైన నా

చెట్టున గబ్బిలంబులకు జేసిన కర్మము గాక భాస్కరా!


కానిప్రయోజనంబు సమ కట్టదు తా భునినెంత విద్యవా

డైనను దొడ్డరాజుకొడు కైన నదెట్లు? మహేశుపట్టి వి

ద్యానిధి సర్వవిద్యలకు దానె గురుండు వినాయకుండు దా

నేను గురీతి నుండియు న దేమిటి కాడడు పెండ్లి? భాస్కరా!


క్రూరమనస్కులౌ పతుల గొల్చి వసించిన మంచివారికిన్

వారిగుణంబె పట్టి చెడు వర్తన వాటిలు మాధురీ జలో

దారలు గౌతమీముఖమ హానదు లంబుధి గూడినంతనే

క్షారముజెందవే? మొదలి కట్టడలన్నియు దప్పి భాస్కరా!


గిట్టుట కేడ గట్టడ లి ఖించిన నచ్చటగాని యొండుచో

బుట్టదు చావు జానువుల పున్కల నూడిచి కాశి జావ గా

ల్గట్టిన శూద్రకున్ భ్రమల గప్పుచు దద్విధి గుర్రమౌచు నా

పట్టునగొంచు మఱ్ఱికడ బ్రాణముదీ సెగదయ్య భాస్కరా!


ఘనబలసత్త్వ మచ్చుపడ గల్గినవానికి హాని లేనిచో

దనదగుసత్త్వమే చెఱుచు దన్ను నదెట్లన? నీరు మిక్కిలిన్

గనుక వసించినన్ జెఱువు కట్టకు సత్త్వము చాలకున్నచో

గనుమలు పెట్టి నట్టనడి గండి తెగంబడకున్నె? భాస్కరా!


చంద్రకళావతంసు కృప చాలనినాడు మహాత్ముడైన దా

సాంద్రవిభూతిబాసియొక జాతివిహీనునిగోల్చియుంట యో

గీంద్ర నుతాంఘ్రిపద్మ మతి హీనత నందుట కాదుగా; హరి

శ్చంద్రుడువీరబాహుని ని జంబుగగొల్వడెనాడు? భాస్కరా!


చదువది యెంత కల్గిన ర సజ్ఞత యించుక చాలకున్న నా

చదువు నిరర్థకంబు గుణ సంయుతు లెవ్వరు మెచ్చ రెచ్చటం

బద నుగ మంచికూర నల పాకము చేసిన నైన నందు నిం

పొదవెడు నుప్పులేక రుచి పుట్టంగ నేర్చునటయ్య! భాస్కరా!


చేరి బలాధికుండెఱిగి చెప్పిన కార్యము చేయకుండినన్

బారము ముట్టలే డొక నె పంబున దా జెడు నెట్టి ధన్యుడున్

బోరక పాండుపుత్రులకు భూస్థలిభాగము పెట్టుమన్న కం

సారిని గాకుచేసి చెడ డాయెనె కౌరవభర్త? భాస్కరా!


చేసిన దుష్ట చేష్టనది చెప్పక నేర్పున గప్పిపుచ్చి తా

మూసినయంతటన్ బయలు ముట్టకయుండ దదెట్లు? రాగిపై

బూసిన బంగరుం జెదరి పోవ గడంగిన నాడునాటికిన్

దాసిన రాగి గానబడదా జనులెల్ల రెఱుంగ! భాస్కరా! 30


తగిలి మదంబుచే నెదిరి దన్ను వెఱుంగక దొడ్డవానితో

బగగొని పోరుటెల్ల నతి పామరుడై చెడు టింతెగాక తా

నెగడి జయింపనేర; డది నిక్కము తప్పదు ధాత్రిలోపలన్

దెగి యొక కొండతోదగరు ఢీ కొని తాకిన నేమి భాస్కరా!


తనకు ఫలంబులేదని యె దం దలపోయడు కీర్తిగోరు నా

ఘనగుణశాలి లోకహిత కార్యము మిక్కిలి భారమైన మే

లనుకొని పూను శేషుడు న హస్రముఖంబుల గాలిగ్రోలి తా

ననిశము మోవడే మఱి మ హాభరమైన ధరిత్రి? భాస్కరా!


దానపరోపకారగుణ ధన్యత చిత్తములోన నెప్పుడున్

లేని వివేకశూన్యనకు లేములు వచ్చిన వేళ సంపదల్

పూనినవేళ నొక్కసరి పోలును జీకున కర్థరాత్రియం

దైన నధేమి? పట్టపగ లైన నదేమియు లేదు భాస్కరా!


నొగిలినవేళ నెంతటి ఘ నుండును దన్నొక రొక్కనేర్పుతో

నగపడి ప్రోదిసేయక త నంతట బల్మికిరాడు నిక్కమే

జగమున నగ్నియైన గడు సన్నగిలంబడియున్న నింధనం

బెగయంగద్రోచియూదక మ ఱెట్లురవుల్కొననేర్చు? భాస్కరా!


పండితులైనవారు దిగు వందగ నుండగ నల్పుడొక్కడు

ద్దండత బీఠమెక్కిన బు ధ ప్రకరంబుల కేమి యెగ్గగున్?

గొండొక కోతి చెట్టుకొన కొమ్మల నుండగ గ్రింద గండభే

రుండ మదేభ సింహనికు రుంబము లుండవె చేరి? భాస్కరా!


పరహితమైన కార్యమతి భారముతోడిదియైన బూను స

త్పురుషుడు లోకముల్పొగడ బూర్వమునందొక ఱాలవర్షమున్

గురియంగ జొచ్చినన్ గదిసి గొబ్బున గో జనరక్షణార్థమై

గిరి నొక కేల నెత్తెన ట కృష్ణుడు చత్రముభాతి భాస్కరా!


పూనిన భాగ్యరేఖ చెడి పోయిన పిమ్మట నెట్టి మానవుం

డైనను వానినెవ్వరు బ్రి యంబున బల్కరు పిల్వరెచ్చటం

దానిది యెట్లొకో? యనినం దధ్యము; పుష్పము వాడి వాసనా

హీనతనొందియున్నయెడ నెవ్వరు ముట్టుదురయ్య! భాస్కరా!


ప్రేమనుగూర్చి యల్పునకు బెద్దతనంబును దొడ్డవానికిం

దా మతితుచ్చపుంబని నె దం బరికింపక యీయరాదుగా

వామకరంబుతోడగుడు వం గుడిచేత నపానమార్గముం

దోమగ వచ్చునే? మిగుల దోచని చేతలుగాక! భాస్కరా!


బలము తొలగుకాలమున బ్రాభవసంపద లెంతధన్యుండున్

నిలుపుకొనగ నోపడది నిశ్చయ; మర్జునుండీశ్వరాదులం

గెలిచినవాడు బోయలకు గీడ్పడి చూచు గృష్ణభార్యలం

బలుపుర నీయడే నిలువ బట్ట సమర్థుడు గాక భాస్కరా!


భూనుతులైన దేవతలు పూర్వము కొందఱు వావివర్తనల్

మాని చరింపరో యనుచు మానవులట్ల చరింపబోల

దంభోనిధులన్నియుందనదు పుక్కిటంబట్టె నగస్త్యుండంచు నా

పూనిక కెవ్వండోపు? నది పూర్వమహత్త్వముసుమ్ము భాస్కరా! 40


భ్రష్టున కర్థవంతులగు బాంధవు లెందఱు గల్గినన్ నిజా

దృష్టములేదు గావున ద రిత్రబాపగ లేరు సత్కృపా

దృష్టిని నిల్పి లోకుల క తిస్థిరసంపద లిచ్చు లక్ష్మి యా

జెష్ట కదేటికిం గలుగ జేయదు తోడనెపుట్టి భాస్కరా!


మానవుడాత్మకిష్ట మగు మంచి ప్రయోజన మాచరించుచో

గానక యల్పుడొక్కడది గాదని పల్కిన వానిపల్కుకై

మానగజూడ డాపని స మంచితభోజనవేళ నీగ కా

లూనిన వంటకంబు దిన కుండగ నేర్పగునోటు భాస్కరా!


ఊరక వచ్చుcబాటుపడ కుండిననైన ఫలం బదృష్ట మే

పారcగcగల్గువానికిcబ్ర యాసము నొందిన దేవదానవుల్

వార లటుండcగా నడుమ వచ్చినశౌరికిcగల్గెcగాదె శృం

గారపుcబ్రోవు లక్ష్మియును గౌస్తుభరత్నము, రెండు బాస్కరా!


ఉరుబలశాలి నంచుcదను నొల్లని యన్య పతివ్రతాంగనా

సురతము గొరెనని కడ సుమ్మది భూతికిc బ్రాణహానియౌ

శివ్రములు గూల రాఘవును చే దశకంఠుcడు ద్రుంగిపోవcడె

యెఱుcగక సీతకాసపడి యిష్టులభృత్యులcగూడి భాస్కరా!


ఎడపక దుర్జనుం డొరుల కెంతయుcగీడొనరించుcగాని, యే

యోడలను మేలు సేయcడొక, యించుక యైనను: జీడపుర్వు దాc

జెడcధిను: నింతెకాక పుడి, సెండు జలల బిడి పెంప నేర్చునే

పొడవగుచున్న పుష్పఫల, భూరుహ మొక్కటినైన? భాస్కరా!


ఎడ్డెమనుష్యుcడేమెఱుcగు, నెన్నిదినంబులు గూడియుండినన్

దొడ్డగుణాధ్యునందుcగల, తోరపువర్తనలెల్లc బ్రజ్ఞcబే

ర్పడ్డావివేకరీతి: రుచి, పాకము నాలుకగా కెఱుంగునే

తెడ్డది కూరలోc గలయుc గ్రిమ్మరుచుండిన నైన భాస్కరా!


ఎప్పుడదృష్టతామహిమ, యించుక పాటిలు, నప్పుడింపు సొ

పొప్పుచు నుండుcగాక: యది, యొప్పని పిమ్మట రూపుమాయుcగా

నిప్పున నంటియున్న యతి, నిర్మలినాగ్ని గురుప్రకాశముల్

దప్పిన, నట్టిబొగ్గునకుc దా నలు పెంతయుc బుట్టు భాస్కరా!


ఏడ ననర్హుc డుండు నట, కేగు ననర్హుcడు, ననర్హుcడున్నచోc

జూడcగ నొల్లc; డెట్లన, న, శుద్దగుణస్థితి నీcగ పూయముc

గూడినపుంటిపై నిలువc, గోరినయట్టులు నిల్వనేర్చునే

సూడిదcబెట్టు నెన్నుదౌటి చొక్కపుc గస్తురిమీద? భాస్కరా!


ఏల సమస్తవిద్యల? నొ , కించుక భగ్యము గల్గియుండినన్

జాలు: ననేక మార్గముల , సన్నుతి కెక్కు; నదెట్లొకో యునన్

ఱాలకు నేడ విద్యలు? తి, రంబుక్గ దేవర రూపు చేసినన్

వ్రాలి నమస్కరించి ప్రస, వంబులు పెట్టరె మీcద భాస్కరా!


కట్టడcదప్పి తాము చెడు, కార్యముc జేయుచు నుండిరేని దోc

బుట్టినవారినైన విడి, పోవుట కార్యము; దౌర్మదాంధ్యముం

దొట్టిన రావణాసురుని, తో నెడcబాసి విభీషణాఖ్యుc డా

పట్టున రాముc జేరి చిర, పట్టము గట్టుకొనండె! భాస్కరా! 50


కట్టడ లేని కాలమున; గాదు శుభం బొరు లెంతవారు చే

పట్టిన నైన, మర్త్యునకు, భాగ్యము రాదను టెల్ల్యుcగల్ల కా;

దెట్టని పల్కినన్ దశర, ధేశ వసిష్టులు టెల్ల్యుc గల్ల కా;

బట్టము కట్ట్యుc గోరి ; రది, పాయక చేకుఱెనోటు; భాస్కరా!


కులమున నక్కడక్కడన, కుంఠితధార్మకుc డొక్కcడొక్కcడే

కలిగెడుcగాక, పెంద!రుచుc, గల్గcగనేరరు; చెట్టుచెట్టునన్

గలుగcగ నేర్చునే గొడుగు, కామలు చూడcగ నాడనాడ నిం

పలరcగనొక్కటొక్కటిన, యంబునcజేకుఱుcగాక! భాస్కరా!


ఘనుcడగునట్టివాcడు నిజ్, కార్యసముద్దరణార్థమై మహిం

బనివడి యల్పమానవునుc, బ్రార్థనcజేయుట తప్పుగాదు గా;

యనఘరc గృష్ణజన్మమున, నా వసుదేవుcడు మీcదు టెత్తుగాc

గనుcగొని గాలిగాని కడ, కాళ్ళకు మ్రొక్కcడె నాcడు భాస్కరా!


ఘనుcడొకవేళc గీడ్పడినc , గ్రమ్మఱ నాతని లేమి వాపcగాc

గనుగొన నొక్క సత్పృభువు, గాక నరాధము లోపరెందఱుం;

బెనుcజెఱు వెండినట్టితఱిc, బెల్లున మేఘుcడు గాక, నీటితోc

దనుపc దుధారముల్ శతశ, తంబులు చాలునcటయ్య భాస్కరా!


చక్కcదలంపగా విధివ, శంబున నల్పునిచేతనైనcదాc

జిక్కి యవస్థలం బొరలు, జెప్పcగరాని మహాబలాధ్యుcడున్;

మిక్కిలి సత్వసంపదల మీఱిన గంధగజంబు మావటీ(c

డెక్కియదల్చికొట్టి కుది, యించిన నుండదెయోర్చి? భాస్కరా!


చాలcవిత్రవంశమున, సంజనితుం డగునేని యెట్టి దు

శ్శీలునినైనcదత్కుల వి, శేషముచే నొక పుణ్యుcడెంతయుం

దాలిమి నుద్ధరించును; సు, ధానిధిc బుట్టcగcగాదె శంభుcదా

హలహలనలంబు గళ, మందు ధరించుట పూని భాస్కరా!


తడవcగరాదు దుష్టగుణూc, దత్వమెఱుంగక; యెవ్వరైన నా

చెడుగుణ మిట్లు వల్వదని, చెప్పినcగ్రక్కునcగోపచిత్తుcడై

కడుదెగcజూచుcగా, మఱుcగc, గాగినతైలము నీటిబొట్టుపై(

బడునెడ నాక్షణం బెగసి, బగ్గున మండక యున్నె భాస్కరా!


తనకు సదృష్టరేక్ష విశ, దంబుగc గల్గినcగాని, లేనిచో

జనునకు నెయ్యెడన్ బరుల, సంపద వల్ల ఫలంబు లేదుగా;

కనుగవ లెస్సcదాదెలివి, గల్గినవారికిcగాక, గ్రుడ్డికిన్

కనcబడు నెట్లు వెన్నెలలు, గాయcగ నందొక రూపు భాస్కరా!


తాలిమి తోడుతం దగవుc, దప్పక నేర్పరియెప్పుదప్పులం

బాలన సేయుcగా; కటను, పాయవిహీఉదించయ నేర్చున?

పాలను నీరు వేఱుపఱు, వంగ మరాళ మిఱుంగులోమెఱుంగుc గాని, మా

ర్జాల మెఱుంగునే తదురు, చారురసజ్ఞతc బూన? భాస్కరా!


తాలిమితోడc గూరిమిc గృ, తఘ్నున కెయ్యెడ నుత్తమోత్త

ముల్ మే లొనరించిన్ గుణము మిక్కిలి కీడగుc; బాముపిల్ల

కున్ పాలిడిపెంచినన్ విషము, పాయcగనేర్చునె! దానికో ఱలం

జాలcగ నంతకంత కొక, చాయను హెచ్చును గాక భాస్కరా! 60


తెలియని కార్య మెల్లcగడ, తేర్చుట కొక్కవివేకిc జేకొనన్

వలయు, నటైన దిద్దుకొనక, వచ్చ్c; బ్రయోజన మాంధ్య మేమి

యుంగలుగదు; ఫాలమందుc దుల, కంభిడునప్పుడు చేత నద్ద

మున్ గలిగినc జక్కcజేసికొనుc, గాదె నరుండదిచూచి భాస్కరా!


దక్షుcడు లేనియింటికిcబ, దార్థము వేఱొకచోట నుండి వే

లక్షలు వచ్చుచుండినcబ, లాయనమై చనుc, గల్లగాదు; ప్ర

త్యక్షము; వాcగులున్ వఱద, లన్నియు వచ్చిన నీరు నిల్చునే,

యక్షయమైన గండి తెగి, నట్టి తటాకములోన భాస్కరా!


దానము సేయcగోరిన వ, దాన్యున కీయcగ శక్తిలేనిచో

నైనcబరోపకారమున, కైయొక దిక్కునcదెచ్చియైన నీc

బూనును; మేఘcడంభుధికిc, బోయిజలంబునcదెచ్చియీయcడె

వాన సమస్తజీవులకుc, వాంచిత మింపెసలార భాస్కరా!


దానముచేయనేరని య, ధార్మికు సంపద యుండియుండియున్

దానె పలాయనం బగుట, తధ్యము; బూరుగుమ్రాను గాచినన్

దానిఫలంబు లూరక వృ, ధా పడిపోవవె యెండి గాలిచేc

గానలలోన, నేమిటికిc, గాక యభోజ్యము లౌట భాస్కరా!


నడవక చిక్కి లేమి యగు, నాcడు నిజోదరపోషణార్థమై

యడిగిభుజించుటల్ నరుల, కారయవ్యంగ్యముకాదు; పాండవుల్

గడుబలశాలు లేవురు న, ఖండవిభూతిc దొలంగి, భైక్షముల్

గుడువరెయేకచక్రపురిc, గుంతియుcదారొకచొట? భాస్కరా!


నుడూపుల నేర్పుచాలని మ, నుష్యుcడెఱుంగక తప్పనాడినం

గడుc గృపతోc జెలంగుదురు, కాని, యదల్పరు తజ్ఞులెల్లంc; ద

ప్పడుగులు పెట్టుచు న్నడుచు, నప్పుడు బాలుని ముద్దుసేయcగాc

దొడcగుదు, రింతెకాని పడc, ద్రోయుదురే యెవరైన? భాస్కరా!


నేరిచి బుద్దిమంతుcడతి, నీతివివేకము దెల్పినం, జెడం

గారణ మున్నవాని కది, గైకొనcగూడదు; నిక్కమే; దురా

చారుcడు రావణాసురుcడ, సహ్యము నొందండె? చేటు కాలముం

జేరువ యైననాcడు నిర, సించి విభీషణు బుద్ది? భాస్కరా!


పట్టుగ నిక్కుచున్ మదముc, బట్టి మహాత్ములc దూలనాడినం

బట్టినకార్యముల్ చెడును; బ్రాణము పోవు; నిరర్థదోషముల్

పుట్టు; మహేశుcగాదని కు, బుద్ది నొనర్చిన యజ్ఞతంత్రముల్

ముట్టకపోయి, దక్షకునికి, మోసము వచ్చెగదయ్య!భాస్కరా!


పలుచని హీనమానవుcడు, పాటిదలంపక నిష్టురోక్తులం

బలుకుచు నుండుcగాని, మతి, భాసురుcడైన గుణప్రపూర్ణుcడ

ప్పలుకులcబల్కబోవcడు; ని, బద్దిగ; నెట్లన, వెల్తికుండ దాc

దొలcకుచునుండుcగాని, మఱితొల్కునె నిండుఘటంబు భాస్కరా!


పాపపుcద్రోవవాని కొక, పట్టున మేని వికాస మెందినన్

లోపల దుర్గుణాంబె ప్రబ, లుంగద? నమ్మcగcగూడ దాతనిన్;

బాపటకాయకున్ నునుపు, పైపయి గల్గినcగల్గుగాక! యే

రూపున దానిలోcగల వి, రుద్దపుcజేcదు నశించు భాస్కరా! 70


పూరితసద్గుణంబు గల, పుణ్యున కించుక రూప సంపదల్

దూరములైన, వానియెడ, దొడ్డగcజూతురు బుద్దిమంతు; లె

ట్లారయ గొగ్గులైన మఱి, యందుల చూచికాదె, ఖ

ర్జూరఫలంబులం బ్రియము, చొప్పడ లోకులు గొంట? భాస్కరా!


ప్రల్లcదనంబుచే నెఱుక, పాటొకయింతయు లేక యెచ్చటన్

బల్లిదుcడైన సత్ప్రభున, బద్దము లాడినcద్రుంగిపోదు; రె

ట్లల్ల సభాస్థలిం గుమతు, లై శిశుపాలుcడు దంతవత్త్రుcడుం

గల్లలు గృష్ణూనిం బలికి, కాదె హతం బగు టెల్ల? భాస్కరా!


బంధుర సద్గుణాఢ్యుcడొక, పట్టున లంపట నొందియైన, దు

స్సంధి దలంపc; డన్యులకుc, జాలహితంబొనరించుcగాక; శ్రీ

గంధపుజెక్క రాగిలుచుc గాదె, శరీరుల కుత్సవార్థమై

గంధములాత్మcబుట్టcదఱు, గంబడి యుండుటలెల్ల భాస్కరా!


బలవంతుcడైనవేళ నిజ, బంధుcడు తోడ్పడుగాని, యాతcడే

బలము తొలగెనేని తన, పాలిట శత్రు వదెట్లు? పూర్ణుcడై

జ్వలనుcడు కానcగాల్చుతఱి, సఖ్యముcజూపును వాయుదేవుc; డా

బలియుcడు సూక్షమదీపమగు, పట్టుననార్పcడె గాలి భాస్కరా!


బల్లిదుcడైన సత్ర్పభువుం, వాయక యుండినగాని రచ్చలోc

జిల్లరవారు నూఱుగురు, సేరినcదేజము గల్గదెయ్యెడన్;

జల్లని చందురుండెడసి, సన్నపుcజుక్కలు కోటి యున్న రం

జిల్లునె వెన్నెలల్? జగము, చీcకటులన్నియుcబాయ భాస్కరా!


భుజబలశౌర్యవంతులగు, పుత్త్రులcగాంచినవారి కెయ్యెడన్

నిజహృదయేపిప్సితార్థములు, నిక్కము చేకుఱుc; గుంతి దేవికిన్

విజయబలాఢ్యుcడర్జునుcడు, వీర పరాక్రమ మొప్ప దేవతా

గజమునుదెచ్చి, తల్లివ్రత, కార్యముదీర్పcడెతొల్లి భాస్కరా!


భూరిబస్లాఢ్యుcడైనcదల, పోయక విక్రమశక్తిచే నహం

కారము నొందుటల్ తగవు, గా; దతcడొక్కెడ మోసపోవుcగా;

వీరవరేణ్యుcడర్జునుcడు, వింటికి నే నధికుండ నంచుc, దా

నూరక వింటి నెక్కిడcగ, నోపcడు కృష్ణుడు లేమి భాస్కరా!


మదిcదను నాశపడ్డయెడ, మంచిగుణోన్నతుcడెట్టిహీనునిన్

వదలcడు, మేలుపట్టున న, వశ్యము మున్నుగ నాదరించుcగా;

త్రిదశ విమాన మధ్యమునc, దెచ్చి కృపామతి సారమేయమున్

మొదలనిడండె ధర్మజుcడు, మూcగిసురావళిచూడ?భాస్కరా!


మాటల కోర్వcజాలcడభి మానసమగ్రుcడు; ప్రాణహానియౌ

చోటులనైనcదా నెదురు, చూచుచునుండుcగోలంకులోపల

న్నిట మునింగినపు డతి, నీచము లాడిన రాజరాజు పో

రాట మొనర్చి నేలcబడc, డాయెనె భీమునిచేత? భాస్కరా!


మానవనాధుcడాత్మరిపు, మర్మమెఱింగినవాని నేలినc

గాని, జయింప లేcడరులc, గార్ముకదక్షుcడు రామభద్రుcడా

దానవనాయకున్ గెలువc, దా నెటులోపు, దదీయనాభికా

స్థానసుధన్ విభీషణుcడు, తార్కొని చెప్పక యున్న భాస్కరా! 80


మునుపొనరించుపాతక మ, మోఘము; జీవులకెల్లcబూని యా

వెనుకటి జమమం దనుభ, వింపక తీఱవు; రాఘవుండు వా

లినిcబడనేసి తా మగువ, లీల యదూద్భవుcడై, కిరాతుచే

వినిశిత బాణపాతమున, వీడ్కొనcడే తనమేని? భాస్కరా!


రాకొమరుల్ రసజ్ఞునిcది, రంబుగ మన్నన నుంచినట్లు, భూ

లోకమౌనందు మూఢుcదమ, లోపలనుంపరు; నిక్కమేకదా?

చేకొని ముద్దుగాcజదువు, చిల్కను బెంతురుగాక; పెంతురే

కాకము నెవ్వరైన? శుభ, కారణ! సన్మునిసేవ్య భాస్కరా!


లోకములోన దుర్జనుల, లోcతు నెఱుంగక చేరరాదు సు

శ్లోకుcడు; చేరినం గవయc, జూతురు; చేయుదు రెక్కసక్కెముల్;

కోకిలcగన్నచోట గుమి, గూడి యసహ్యపుc గూcతలార్చుచున్

గాకులు తన్నవే తఱిమి, కాయము తల్లడమంద భాస్కరా!


లోను దృఢంబుగాని పెను, లోభిని నమ్మి, యసాధ్యకార్యముల్

కానక పూనునే నతcడు, గ్రక్కునcగూలును; నోటిపుట్టిపై

మానవుcడెక్కిపోవ నొక, మాటు పుటుక్కున ముంపకుండునే,

తా నొక లోcతునం గెడసి, దానిc దరింపcగలేక? భాస్కరా!


వట్టుచుcదండ్రి ఊత్యధమ, వర్తనుcడైననుగాని, వానికిం

బుట్టిన పుత్రకుండు తన, పుణ్యవంశంబున దొడ్డ ధన్యుcడౌ,

నెట్టన? మ~త్తివిత్తు మును, పెంతయుcగొంచెము, దానcబుట్టు నా

చెట్టు మహొన్నతత్వమును, జెందదె శాఖల నిండి? భాస్కరా!


వలనుగcగానలందుcబ్రతి, వర్షమునం బులి నాలుగైదు పె

ల్లల్cగను: దూడనొక్కటి ని, లంగను ధేనువు రెండుమూcడు నేc

డుల; కటులైన బెబ్బులి కు, టుంబము లల్పములాయె; నాలమం

దలు గడువృద్ధిcజెందవె య, ధర్మము ధర్మముcదెల్ప భాస్కరా!


వలవదు క్రూరసంగతి య, వశ్య మొకప్పుడు సేయcబడ్డచోc

గొలcదియె కాక యెక్కువలుం గూడవు; తమ్ములపాకు లోపలం

గలసిన సున్నముంచుకయుc, గాక మఱించుక ఎక్కువైనచో,

నలుగడcజుఱ్రుచుఱ్రుమన, నాలుకపొక్కకయున్నె? భాస్కరా!


వానికి విద్యచేత సిరి, వచ్చె నటంచును, విద్య నేర్వcగాc

బూనిన్c బూనుcగాక! తన, పుణ్యము చాలక భాగ్యరేక్షకుం

బూనcగ నెవ్వcడోపు; సరి, పో చెవి పెంచునుగా; కదృష్టతా

హీనుcడు కర్ణభూషణము, లెట్లు గడింపcగ నోపు భాస్కరా!


సంతత పుణ్యశాలి నొక, జాడను సంపద వసిపోయి, తా

నంతటcబోక నెట్టుకొని, యప్పటియట్ల వసించియుండు; మా

సంతమునందుcజందురుని, నన్నికళల్; పెడcబాసి పోయినం

గాంతి వహింపcడోటు తిరు, గంబడి దేహమునింత భాస్కరా!


సకల జనప్రియత్వము ని, జంబుగcగల్గిన పుణ్యశాలి కొ

క్కొకయెడ నాపదైనcదడ, వుండదు; వేగమె పాసిపోవుcగా;

యకలుషమూర్తియైయమృ, తాంశుcడు రాహువుతున్న మ్రింగినన్

ఉకటక మానియుండcడె దృ, ఢస్థితి నెప్పటియట్ల భాస్కరా! 90


సరసగుణ ప్రపూణునకు, సన్నపు దుర్గుణ మొక్కవేళయం

దొరసిన, నిట్లు నీకుcదగు, నో? యని చెప్పిన మాననేర్చుcగా;

బురద యొకించుకంత తముc, బొందినవేళలc జిల్లవిత్తు పై

నొరసిన నిర్మలత్వమున, నుండవె నీరము లెల్ల? భాస్కరా!


సరసదయా గుణంబుగల, జాణ మహింగడు నొచ్చి యుండియుం

దఱచుగ వాని కాసపడి, డాయcగవత్తురు లోకు:లెట్లనం

జెఱకురదంబు గానుcగను, జిప్పిలి పోయినమీcదc బిప్పియై

ధరcబడియున్నcజేరవె ము, దంబునcజీమలు పెక్కు భాస్కరా!


సారవివేకవర్తనల సన్నుతి కెక్కినవారిలోపలన్

జేరినయంత మూఢులకుc, జేపడ దానడ; యెట్టులన్నc;గా

సారములోన హంసముల, సంగతినుండెడి కొంగపిట్ట కే

తీరునcగల్గనేర్చును ద, దీయగతుల్ దలపోయ? భాస్కరా!


సిరిగలవాని కెయ్యెడలc, జేసిన మే లది నిష్ఫలం బగున్;

నెఱి గుఱి గాదు; పేదలకు, నేర్పునcజేసిన సత్ఫలం బగున్;

వఱపున వచ్చి మేఘcడొక, వర్షము వాడిన చేలమీcదటం

గురిసినcగాక, యంబుధులcగుర్వcగ నేమి ఫలంబు? భాస్కరా!


సిరివలెనేని సింహగుహ, చెంత వసించినcజాలు; సింహముల్

కరుల్ వధింపగా నచటc, గల్గును దంతచయంబు ముత్యముల్;

హరూగా నక్కబొక్కకడ, నాశ్రయ మందిన నేమి గల్గెడుం

గొరిసెలుదూడతోcకలునుం గొమ్ములు నెమ్ములుcగాక! భాస్కరా!


స్థిరతర ధర్మవర్తనcబ్ర, సిద్దికి నెక్కిన వాని నొక్కము

ష్కరుcడతి నీచవాక్యములc, గాదని పల్కిన, నమ్మహాత్ముcడుం

గొఱcత వహింపcడయ్యెడ; న, కుంఠితపూర్ణ సుధాపయోధిలో

నరుగుచుcగాకి రెట్ట యిడి, నందున నేమి కొఱంత? భాస్కరా!


స్ఫురత కీర్తిమంతులగు, పుత్రులcగాంచినcగాక, మూఢ ము

షర్కులc గనంగcదేజములు, గల్గవుగా? మణీకీలి తాంగుళా

భరణము లంగుళంబుల శు, భస్థితిcబెట్టినcగాక; గాజుటుం

గరములు పెట్టినందున వి, కానము కల్గుటయ్య! భాస్కరా!


సేనగ వాంఛితాన్నము భు, జింపcగలప్పుడు గాక, లేనిచో

మేనులు డస్సియుంట నిజ, మేకద దేహుల; కగ్ని హొత్రుండౌ

నే నిజభోజ్యముల్ గుడుచు, నేనియుcబుష్టివహించు; లేనినాc

డూని విభూతిలో సణcగి, యుండcడె తేజము తప్పి? భాస్కరా!


హాళి నిజప్రబుద్ది తిర, మైన విధంబునc బెట్టుబుద్దు లా

వేళల కంతెకాని మఱి, వెంకకు నిల్వవు; హేమకాంతి యె

న్నాళుల కుండుcగాని,యొక, నాcడు పదంపడి దానcబట్టినన్

దాళుకయుండునో యినుప, తాటకుcజాయలుపోక భాస్కరా!


హీనకులంబునందు జని, యించినవారికి సద్గుణంబు లె

న్నేనియుcగల్గియున్న, నొక, నేరము చెందకపోదు; పద్మములు

భూనుతుcగాంచియున్ బురదc, బుట్టుటవల్ల సుధాకరోదయం

బైన ననహ్యమొందవె ప్రి, యంబునcజూడcగలేక భాస్కరా! 100

కరణము సాదై యున్నను

గరి మద ముడిఁగినను బాము గఱవకయున్నన్

ధరఁ దేలు మీటకున్నను

గరమరుదుగ లెక్కఁగొనరు గదరా సుమతీ!

భావం: కరణము మెత్తనితనము గలిగియుండినను, ఏనుగు మదము విడిచినను, పాముకరవకున్నను, తేలుకుట్టకుండిననుజనులు లక్ష్యముచేయరు.

ఇచ్చునదె విద్య, రణమునఁ

జొచ్చునదే మగతనంబు, సుకవీశ్వరులు

మెచ్చునదె నేర్పు, వాదుకు

వచ్చునదే కీడుసుమ్ము! వసుధను సుమతీ!

భావం: ధనము నిచ్చునదే విద్య, యుద్ధభూమిలో చొరబదునదే పౌరషము. గొప్ప కవులు గూడ మెచ్చు నట్టిదే నేర్పరి తనము, తగువునకు వచ్చుటయే చెరవు.

కడు బలవంతుండైనను

బుడమినిఁబ్రాయంపుటాలిఁ పుట్టిన యింటన్

దడ వుండనిచ్చె నేనియుఁ

బడుపుగ నంగడికిఁదానె బంపుట సుమతీ!

భావం: ఎంత బలవంతుడైనను, పడుచు పెండ్లామును ఆమె పుట్టింటి దగ్గర యెక్కువ కాల ముండనిచ్చిన యెదల, తానే యామెను వ్యభిచారిణీగా దుకాణమునకు పంపినట్లగును.

కసుగాయఁగఱచి చూచిన

మసలక తన యొగరు గాక మధురంబగునా?

పస గలుగు యువతు లుండఁగఁ

బసిబాలలఁబొందువాఁడు పశువుర సుమతీ!

భావం: పండిన పండు తినక, పచ్చికాయకొరికినచో వెంటనే వగరు రుచి తోచునుగాని, మధురమెట్లు గలుగునో; అట్లే యౌవనము గల స్త్రీ లుండగా పసి బలికలతో కూడినచో వికటముగా నుండును. చిన్న బాలికల పొందు గూడిన వాడు పశువుతో సమానుడు.

ధనపతి సఖుఁడై యుండియు

నెనయంగా శివుఁడు భిక్షమెత్తఁగవలసెన్

దనవారి కెంత గలిగిన

తన భాగ్యమె తనఁకుగాక తధ్యము సుమతీ!

భావం: ధన వంతుడైన కుబేరుడు స్నేహితుడై నప్పటికినీ ఈశ్వరుడు బిచ్చమెత్తుట సంభవించెను. కాబట్టి, తన వారికెంత సంపద యున్నను, తనకుపయోగపడదు. తన భాగ్యమే తనకు ఉపయోగించును.

తనవారు లేని చోటను

జన వించుక లేనిచోట జగడము చోటన్,

అనుమానమైన చోటను,

మనుజును ట నిలువఁదగదు మహిలో సుమతీ!

భావం: తన బంధువులు లేని తావునను, తనకు మచ్చికలేని తావునను, తనపై ననుమాన మయిన తావునను మనుష్యుడు నిలువ కూడదు.

తములము వేయని నోరును

వినుతులతో జెలిమి సేసి వెతఁబడు తెలివిన్

గమలములు లేని కొలకుఁను

హిమధాముఁడు లేని రాత్రి హీనము సుమతీ!

భావం: తాంబూలము వేసుకొనని నోరును, విరుద్ధమైన మతము గల వారితో స్నేహముచేసి విచారించు వివేకమును, తామరలు లేని సరస్సును, చంద్రుడు లేని రాత్రియును నీచ మయినవి.

తలపొడుగు ధనముఁబోసిన

వెలయాలికి నిజములేదు వివరింపంగాఁ

దల దడివి బాస జేఁసిన

వెలయాలిని నమ్మరాదు వినరా సుమతీ!

భావం: తల పొడుగు, ధనము పోసినప్పటికినీ వేశా స్త్రీకి సత్యమాడుట లేదు. తల మిద చేయి వేసుకొని ప్రమాణము చేసినను వార కాంతను నమ్మరాదు.

తలమాసిన వొలుమాసిన

వలువలు మాసినను బ్రాణ వల్లభునైనన్

కులకాంతలైన రోఁతురు

తిలకింపఁగ భూమిలోన దిరముగ సుమతీ! 10

భావం: ఆలోచింపగా, భూమియందు, తలయు, శరీరము, బట్టలుమాసినచో పెనిమిటినైననూ (నుంచి స్త్రీలైనప్పటికిన్నీ) అసహ్యపడుట నిజము.

దగ్గర కొండెము సెప్పెడు

ప్రెగ్గడపలుకులకు రాజు ప్రియుఁడై మఱి తా

నెగ్గుఁ బ్రజ్జ కాచరించుట

బొగ్గులకై కల్పతరువుఁబొడచుట సుమతీ!

భావం: దగ్గర నున్న మంత్రి చెప్పు చాడీలను విని; రాజు యిష్టపడి; ప్రజలకు కీడు చేయుట అనునది; కోరిన కొరికల నిచ్చు చెట్టును బొగ్గులకై నరకుటతో సమానముగా నుండును.

కాదుసుమీ దుస్సంగతి

పోదుసుమీ కీర్తికాంత పొందిన పిదపన్,

వాదుసుమీ యప్పిచ్చుట

లేదుసుమీ సతులవలపు లేశము సుమతీ!

భావం: దుర్జన స్నేహము కూడదు. కీర్తి సంపాదించిన తరువాత తొలగిపోదు. అప్పునిచ్చుట కలహమునకు మూలము. స్త్రీలకు కొంచెమైనను ప్రేమ ఉండును.

నరపతులు మేరఁదప్పిన

దిర మొప్పగ విధవ యింటఁ దీర్పరియైనన్

గరణము వైదికుఁడయినను

మరణాంతక మౌనుగాని మానదు సుమతీ!

భావం: రాజులు ధర్మము యొక్క హద్దు తప్పినను; విధవాస్త్రీ ఇంటి యం ఏల్లకాలము పెత్తనము చేసినను, గ్రామకరణము పైదికవృత్తి గల వాడైనను ప్రానము పోవునంతటి కష్టము తప్పకుండా సంభవించును.

పగవల దెవ్వరితోడను,

వగవంగా వలదు లేమి వచ్చిన పిదపన్,

దెగనాడవలదు సభలను

మగువకు మన సియ్యవలదు మహిలో సుమతీ!

భావం: ఎటువంటి వారితోనూ పగపెట్టుకొనరాదు. బీదతనము సంభవించిన తరువాత విచారింపరాదు. సభలలో మోమాటములేకుండ మాట్లాడరాదు. స్త్రీకి, మనసులోని వలపు తెలుపరాదు.

పలుదోమి సేయు విడియము

తలగడిగిన నాఁటి నిద్ర, తరుణులతోడన్

పొలయలుక నాఁటి కూటమి,

వెల యింతని చెప్పరాదు వినురా సుమతీ!

భావం: దంతములు తోముకొనినవెంటవే వేసుకొను తాంబూలమును, తలంటుకొని స్నానముచేసిననాటి నిద్రయును, స్త్రీలతో ప్రనయకలహమునాడు కూడిన పొందును. వీటి విలువ ఇంతయని చెపలేము సుమా.

పులిపాలు దెచ్చియిచ్చిన

నలవడఁగా గుండెగోసి యరచే నిడినన్

దలపొడుగు ధనముఁబోసిన

వెలయాలికిఁగూర్మిలేదు వినరా సుమతీ!

భావం: పులి పాలు తెచ్చినను, గుండెకాయను కోసి అరచేతిలో బెట్టినప్పటికినీ, తలేత్తు ధనముపోసినప్పటికినీ, వేశ్యాస్త్రీకి ప్రేమ ఉండుదు.

మానధనుఁడాత్మదృతిఁచెడి

హీనుండగువాని నాశ్రయించుట యెల్లన్

మానెండు జలము లోపల

నేనుఁగు మెయిదాఁచినట్టు లెరుగుము సుమతీ!

భావం: అభిమానసంతుడు ధైర్యము తొలగి నీచుని సేవించుత కొంచెను నీళ్ళలొ ఏనుగు శరీరమును దాసుకొను విధముగా నుండును.

'రా, పొ'మ్మని పిలువని యా

భూపాలునిఁగొల్వ భుక్తి ముక్తులు గలపే ?

దీపంబు లేని యింటను

జే పుణికిళ్ళాడినట్లు సిద్ధము సుమతీ! 20

భావం: దీపములేని ఇంటిలోచేతిపట్టులాడిన పట్టుదొరకనియట్లే 'రమ్ము పొమ్ము 'అని ఆదరింపని రాజును సేవించుటవలన భూక్తిముక్తులుగల్గవు.

వెలయాలి వలనఁగూరిమి

గలుగదు మఱిఁగలిగెనేని కడతేరదుగా

బలువురు నడిచెడు తెరువునఁ

బులు మొలవదు మొలచెనేని బొదలదు సుమతీ!

భావం: పదుగురు నడిచే మార్గము నందు గడ్డి మొలవనే మొలవదు. ఒకవేళ కలిగినా, కడవరకు స్థరముగనుండదు. అట్లే వేశ్య ప్రేమించదు. ప్రేమించిననూ తుదివరకూ నిలువదు.

వెలయాలు సేయు బాసలు

వెలయఁగ నగసాలి పొందు, వెలమల చెలిమిన్.

గలలోఁన గన్నకలిమియు,

విలసితముగ నమ్మరాదు వినరా సుమతీ!

భావం: వేశ్యా ప్రమాణములును, విశ్వ బ్రాహ్మణుని స్నేహమును, వెలమ దొరల జతము, కలలో చూచిన సంపదయు, స్పష్టముగానమ్మరాదు.

పొరుగునఁ బగవాఁడుండిన

నిర నొందఁగ వ్రాఁతకాడె యేలికయైనన్

ధరఁగాఁపు గొండెయైనను

గరణులకు బ్రతుకులేదు గదరా సుమతీ!

భావం: ఇంటి పొరుగున విరోధి కాపురమున్ననూ, వ్రాతలో నేర్పరియైనవాడు పాలకుదైననూ, రైతు చాడీలు చెప్పెడివాడైననూ కరణములకు బ్రతుకుతెరు ఉండదు.

వురికిని బ్రాణము కోమటి

వరికిని బ్రాణంబు నీరు వసుమతిలోనన్

గరికిని బ్రాణము తొండము

సిరికిని బ్రాణంబు మగువ, సిద్ధము సుమతీ!

భావం: పట్టణమునకు కోమటియు, వరిపైరునకు నీరును, ఏనుగునకు తొండమును, సిరి సంపదలకు స్త్రీయును ప్రానము వంటివి.

వరిపంట లేని యూరును

దొరలుండని యూరు, తోడు దొరకని తెరువున్,

ధరను బతిలేని గృహమును,

నరయంగా రుద్రభూమి యనదగు సుమతీ!

భావం: వరిపంటలేని యూరును, అధికారియుండని గ్రామమును, తోడు దొరకని మార్గమును, యజమానుడులేని ఇల్లును వల్లకాడుతో సమానము.

వీడెము సేయని నోరును

చేడెల యధరామృతంబుఁజేయని నోరున్

బాడంగరాని నోరును

బూడిద కిరవైన పాడు బొందర సుమతీ!

భావం: తాంబూలము వేసికొననట్టియు, చెప్పిన మాట మరలాలేదని పల్కునట్టియు, పాటపాడుట తెదియనట్టిదియు అగునోరు, బూడిదమన్ను పోయునట్టి గుంటాతో సమానము. (1 చేడెల సుగుణములు మెచ్చి చెప్పనినోరున్ పా|| 2. "బొంద" గుంటూరు కృష్టామండలముల దూష్యార్ధం)

లావుగలవాని కంటెను

భావింపఁగ నీతిపరుఁడు బలవంతుండౌ

గ్రావంబంత గజంబును

మావటివాఁడెక్కినట్లు మహిలో సుమతీ!

భావం: కొండ అంతటి ఏనుగును మావటివాడెక్కి లోబరుచుకొనునట్లే లావు కలిగిన వాడికంటెను, నీతిగల్గినవాడు బలవంతుడగును.

పెట్టిన దినముల లోపల

నట్టడవులకైన వచ్చు నానార్ధములున్

బెట్టని దినముల గనకఁపు

గట్టెక్కిన నేమిలేదు గదరా సుమతీ. 30

భావం: పూర్వజన్మమున తాను దాన మిచ్చిన ఫలకాలమం దరణ్య మధ్య నున్నప్పటికినీ సకల పదార్ధములు కలుగును. పూర్వ జన్మమున దానమియ్యకున్నచో తాను బంగారుకొండ నెక్కినను ఏమియు లభించదు. ("యద్ధాతా నిజ పాలపిట్ట లిఖితమ్" అనుశ్లోకమునున కనుకరనము)

వఱదైన చేనుదున్నకు

కఱవైనను బంధుజనుల కడ కేఁగకుమీ,

పరులకు మర్మము సెప్పకు,

పిఱికికి దళవాయితనముఁబెట్టకు సుమతీ!

భావం: వరద వచ్చే పొలమును వ్యవసాయము చేయకుము, కరువు వచ్చినచొ చుట్టముల కరుగకుము. ఇతరులకు రహస్యము చెప్పకుము. భయము గలవాడికి సేనా నాయకత్వము నీయకుము.

బంగారు కుదువఁబెట్టకు

నంగడి వెచ్చము లాడకు,

సంగరమునఁ బాఱిపోకు, సరసుడవైతే

వెంగలితోఁ జెలిమివలదు వినురా సుమతీ!

భావం: బంగారము తాకట్టుపెట్తకుము. యుద్ధమునందు పారిపోకుము దుకాణము నందు వెచ్చములు అప్పు తీయకుము. అవివేకితో స్నేహము చేయకుము.

తలనుండు విషము ఫణికిని

వెలయంగా తోకనుండు వృశ్చికమునకున్

తలతోక యనక యుండును

ఖలునకు నిలువెల్ల విషము గదరా సుమతీ!

భావం: తల యందు పామునకు, తోక నందు తేలునకును విషముండును, కాని, దుర్మార్గులకు తల, తోక యను నియమము లేక, శరీరమందంతటను విషముండును.

కనకపు సింహాసనమున

శునకము కూర్చుండబెట్టి శుభలగ్నమునం

దొనరగ బట్టము కట్టిన

వెనుకటి గుణమేల మాను వినురాసుమతీ!

భావం: కుక్కను బంగారపు గద్దెమీద కూర్చుండజేసి మంచి ముహూర్తమున పట్టాభిషేకముచేసిననూ, దానికి సహజమయిన యల్పగుణముమానదు అట్లే, నీచుడగువానిని యెంత గౌరవించినను, వాని నీచగుణము వదలడు.

శ్రీ రాముని దయచేతను

నారూఢిగ సకల జనుల నౌరాయనగా

ధారాళమైన నీతులు

నోరూరగ జవులుబుట్ట నుడివెద సుమతీ!

భావం: సుమతీశతక కారుడు 'సుమతీ' అని సంబోధన చేసి బుద్ధిమంతులకు మాత్రమే నీతులను చెప్పెదనని తెలిపినాడు. లోకములోనీతి మార్గమును ఆచరించి బోధించిన శ్రీరాముని అనుగ్రహము పొందిన వాడనై లోకులు మెచ్చుకొను నట్టి మరలమరల చదువ వలెను అనే ఆశకలుగునట్లుగా వచించుచున్నాను.

అప్పుగొని చేయు విభవము

ముప్పున బ్రాయంపుటాలు, మూర్ఖుని తపమున్

ద ప్పరయని నృపురాజ్యము

దెప్పరమై మీద గీడు దెచ్చుర సుమతీ!

భావం: అప్పులు చేసి ఆడంబరములు చేయడం ముసలితనములో వయసులొనున్న భార్య ఉండటం మూర్ఖుని తపస్సు. తప్పొప్పులను గుర్తించని రాజ్య పరిపాలన ముందు ముందు భయం కరమైన కష్టమును కలిగించును.

ఆకలి యుడుగని కడుపును

వేకటియగు లంజపడుపు విడువని బ్రతుకున్,

బ్రా కొన్న నూతి యుదకము

మేకల పాడియును రోత మేదిని సుమతీ!

భావం: కడుపునిండని తిండి, గర్భము దాల్చికూడ అంజరికము మానని భొగము దాని జీవితము, పాచిపట్టిపాడయిన బాలినీరు, మేక కలిచ్చేపాడి రోతకలిగిస్తాయి.

ఉత్తమగుణములు నీచున

కెత్తెఱుగున గలుగనేర్చు నెయ్యడలన్ దా

నెత్తిచ్చి కఱగబోసిన

నిత్తడి బంగార మగునె యిలలో సుమతీ!

భావం: బంగారముతో సమానముగా తూచి కరగించి కడ్డీలుగ పోసినప్పటికీ ఇత్తడి బంగారముతో సమానముకాదు. అదేవిధముగా నీచుడెంత ప్రయత్నించిన ఉత్తమ గుణములను పొందలేడు.

ఉపకారికి నుపకారము

విపరీతముగాదుసేయ వివరింపంగా

నపకారికి నుపకారము

నెపమెన్నక జేయువాడె నేర్పరి సుమతీ!

భావం: ఊపకారము చేసిన వానికి తిరిగి ఉపకారము చేయడం గొప్పవిషయం కాదు. కీడు చేసిన వాని తప్పులు లెక్కపెట్టకుండ ఉపకారము చేయుటే తెలివైనపని.

ఎప్పుడు దప్పులు వెదకెడు

నప్పురుషుని గొల్వగూడ దదియెట్లన్నన్

సర్పంబు పడగనీడను

గప్పవసించు విధంబు గదరా సుమతీ! 40

భావం: ఎప్పుడు కూడ తన తప్పులను వెదకే అధికారిని కొలువ రాదు. తనను చంపటానికి ప్రయత్నించు పాము పడగ నీడన కప్ప నిలబడటానికి ప్రయత్నించకూడదు. ఈ రెండుకార్యములు కష్టమును కలిగించును.

ఒక యూరికి నొక కరణము

నొక తీర్పరియైనదక నొగి దఱుచైననౌ

గకవికలు గాకయుండునె

సకలంబును గొట్టుపడక సహజము సుమతీ!

భావం: ఒక గ్రామమునకు ఒక కరణమును, ఒక న్యాయాధికారియునుగాక, క్రమముగా యెక్కువ మంది యున్నచో నన్ని పనులు చెడిపోయి చెల్లాచెదురు గాక యుండునా? (ఉండవు.)

వినదగు నెవ్వరు చెప్పిన

వినినంతనె వేగపడక వివరింపదగున్

గని కల్ల నిజము దెలిసిన

మనుజుడెపో నీతిపరుడు మహిలో సుమతీ!

భావం: ఎవ్వరు చెప్పిననూ వినవచ్చును. వినగానే తొందర పడక నిజమో అబద్ధమో వివరించి తెలిసికొనినవాడే న్యాయము తెలిసినవాడ.

తన కోపము తన శత్రువు

తన శాంతమె తనకు రక్ష దయ చుట్టం‌బౌ

తన సంతోషమె స్వర్గము

తన దుఃఖమె నరకమండ్రు తధ్యము సుమతీ!

భావం: తన యొక్క కోపము శత్రువువలె బాధయును, నెమ్మది తనము రక్షకునివలె రక్షనయును, కరున చుట్టమువలె ఆదరమును, సంతోషము స్వర్గమువలె సుఖమును, దుఃఖము నరకమువలె వేదనను కగించునని చెప్పుదురు.

మాటకు ప్రాణము సత్యము

కోటకు ప్రాణంబు సుభటకోటి ధరిత్రిన

బోటికి ప్రాణము మానము

చీటికి ప్రాణంబు వ్రాలు సిద్ధము సుమతీ!

భావం: మాతకు సత్యమును; కొటకు మంచి భటుల సమూహమును, స్త్రీకిసిగ్గును, ఉత్తరమునకు చేవ్రాలు(సంతకము) జీవములు(ప్రాణమువలె ముఖ్యమైనవి.)

సిరి తా వచ్చిన వచ్చును

సలలితముగ నారికేళ సలిలము భంగిన్

సిరి తా పోయిన పోవును

కరిమ్రింగిన వెలగపండు కరణిని సుమతీ!

భావం: సంపద కలుగునపుడు కొబ్బరి కాయలోనికి నీరువచ్చు విధముగానే రమ్యముగా కలుగును. సంపదపోవునపుడు ఏనుగు మ్రింగిన వేలగపండులోని గుంజు మాయమగు విధముసనే మాయమయిపొవును.

కరణముల ననుసరింపక

విరిసంబున దిన్నతిండి వికటించు జుమీ

యిరుసున గందెన బెట్టక

పరమేశ్వరుబండియైన బాఱుదు సుమతీ!

భావం: కందెన లేనట్లయితే ఏ విధముగా దేవుని బండియైన కదలదో అదే విధముగా కరణానికి ధనమిచ్చి అతనికి నచ్చినట్లు నడవకున్నట్లయితె తన స్వంత ఆస్తికే మోసమువస్తుంది.

అక్కరకు రాని చుట్టము,

మ్రొక్కిన వరమీని వేల్పు, మోహరమునcదా

నెక్కిన బాఱని గుఱ్ఱము,

గ్రక్కున విడువcగవలయcగదరా! సుమతీ.

భావం: సమయమునకు సహాయముచేయని చుట్టమును, నమస్కరించి ననూ వరములీయని దైవమును, యుద్ధములో తానెక్కగా పరుగెత్తని గుర్రమును వెంటనే విడువ వలయును.

అడిగిన జీతం బియ్యని

మిడిమేలపు దొరనుcగొల్చి మిడుకుట కంటెన్.

వడిగల యెద్దులcగట్టుక

మడి దున్నుక బ్రతుకవచ్చు మహిలో సుమతీ.

భావం: అడిగిన జీతమీయని ప్రభువును సేవించి కష్తపడుట కన్న, వడిగల యెద్దులను గట్టుకొని పొలము దున్నుకొని జీవించుటయే మేలు.

అడియాస కొలువుcగొలువకువ,

గుడిమణియము సేయcబోకు, కుజనుల తోడన్

విడువక కూరిమి సేయకు

మడవినిడిcదో డరయ కొంటి నరుగకు సుమతీ. 50

భావం: వ్యర్ధమైన యాశగల కొలువును, దేవాలయము నందలి యధికారము, విడువకుండా చెడ్డవారితో స్నేహమును, అడవిలో తోడులేకుండక ఓంటరిగా పోవుటయును తగినవికావు. (కనక, వాటిని మానివేయవలెను.)

అప్పిచ్చువాడు, వైద్యుడు,

నెప్పుడు నెడతెగక బాఱు నేఱును, ద్విజుcడున్,

జొప్పడిన యూర నుండుము

చొప్పడకున్నట్టి యూరు సొరకుము సుమతీ.

భావం: అప్పులిచ్చు వాడను, వైద్యుడును, యెడతెగక కుండా నీరు పారచుండెడి నదియును, బ్రాహ్మణుడును ఇవియున్న వూరిలో నివసింపుము. ఇవిలేని వూరును ప్రవేశింపకుము.

అల్లుని మంచితనంబును,

గొల్లని సాహిత్యవిద్య, కోమలి నిజమున్,

బొల్లున దంచి బియ్యము,

దెల్లని కాకులును లేవు తెలియుము సుమతీ.

భావం: అల్లుడు మంచిగా నుండుట, గొల్ల విద్వాంసుడౌట, ఆడుది నిజము చెప్పుట, పొల్లున దంచిన బియ్యము, తెల్లనికాకులును లొకములోలేవని తెలియవలయును.

ఆcకొన్న కూడె యమృతము,

తాcగొంకక నిచ్చువాcడె దాత ధరిత్రిన్,

సో కోర్సువాcడె మనుజుcడు,

తేcకువగలవాడె వంశ తిలకుcడు సుమతీ.

భావం: ఆకలిగా నున్నప్పుడు తిన్న యన్నమే అమృతము వంటిది. వెనుక ముందు లాడక నిచ్చువాడే దాత, కష్తములు సహించువాడే మనుష్యుడు, ధైర్యము గలవాదే కులమునందు శ్రేష్ఠుడు.

ఇమ్ముగcజదువని నోరును,

'అమ్మా' యని పిలిచి యన్న మడుగని నోరున్,

దమ్ములcమబ్బుని నోరును

గుమ్మరి మను ద్రవ్వినట్టి గుంటర సుమతీ.

భావం: ఇంపుగా చదువని నోరును, 'అమ్మా'యని పిలిచి అన్నమడుగని నోరును, ఎన్నడునూ తాంబూలము వేసుకొనని నోరును, కుమ్మరిమన్నుకై త్రవ్విన గుంటతో సమానము.

ఉడుముండదె నూఱేండ్లునుc

బడియుండదె పేర్మిcబాము పదినూఱేండ్లున్

మడుపునcగొక్కెర యుండదె

కడునిలcబురుషార్దపరుcడు గావలె సుమతీ.

భావం: ఉడుము నూఱేండ్లును, పాము వెయ్యేండ్లును, కొంగ మడుగులో బహు కాలమును జీవించును. కాని, వాటివలన ప్రయోజన మేమి? మంచి పనులయంద అసక్తిగలవాడుండిన ప్రయోజనమగును.

ఉపమింప మొదలు తియ్యన

కపటంబెడ నెడను, జెఱకు కైవతినే పో

నెపములు వెదకునుcగడపటc

గపటపు దుర్జాతి పొందు గదరా సుమతీ.

భావం: పోల్చికొని చూడగా, చెఱకు గడ మొదలు తియ్యగా నుండి నడుమ తీపితగ్గి చివరకు చప్పబడునట్లే, చెడు స్నేహము మొదట యింపుగాను, నడుమ వికటముగానూ చివరకు చెరువు గలిగించునదిగనూ యుండును.

ఎప్పటి కెయ్యది ప్రస్తుత

మప్పటి కా మాటలాడి యన్యుల మనముల్

నొప్పింపక తా నొవ్వక

తప్పించుక తిరుcగువాcడు ధన్యుcడు సుమతీ.

భావం: ఏ సమయమునకు ఏది తగినదో, అప్పటికి ఆ మాటలడి, ఇతరుల మనస్సులు నొప్పింపక, తాను బాధపదక, తప్పించుకొని నడచుకొనువాడే కృతార్ధుడు.

ఎప్పుడు సంపద గలిగిన

నప్పుడు బంధువులు వత్తు రది యెట్లన్నన్

దెప్పులుగc జెఱువు నిండినc

గప్పలు పదివేలుచేరుcగదరా సుమతీ.

భావం: చెఱువులొ తెప్ప లాడునట్లు నీరు నిండుగా నున్నచొ, కప్ప అనేకములు చేరును. అట్లే భాగ్యము గలిగినప్పుడే చుట్టములు వత్తురు.

ఒల్లని సతి నొల్లని పతి

నొల్లని చెలికాని విడువ నొల్లనివాడే

గొల్లండుcగాక ధరలో

గొల్లడును దొల్లడౌనె చుణమున సుమతీ.

భావం: ఇష్టపడని భార్యను, విశ్వాసములేని యజమానుని, ఇష్తపడని స్నేహితుని, విడచుత, కిష్టపడనివాడే గొల్లవాని, గొల్ల కులము నందు పుట్టిన మాత్రమున గొల్లకాడు.

ఓడలcబండ్లును వచ్చును

ఓడలు నా బండ్లమీcద నొప్పుగ వచ్చున్

ఓడలు బండ్లును వలెనే

వాడగబడుcగలిమిలేమి వసుధను సుమతీ. 60

భావం: ఓడలమీద బండ్లును, బండ్లమీద ఓడలును వచ్చును. అట్లే ఐశ్వర్యము వెంట దారిద్ర్యమును, దారిద్ర్యము వెంట ఐశ్వర్యమును వచ్చుచుండును.

కమలములు నీరు బాసినc

గమలాప్తు రశ్మిసోకి కమలిన భంగిన్

దమతమ నెలవులు దప్పినc

దమ మిత్రులే శత్రులౌట తధ్యము సుమతీ.

భావం: కమలములు తమ స్థానమగు నీటిని వదలిన యెడల తమకు మిత్రుడగు సూర్యని వేడి చేతనే వాదిపోవును. అట్లే, ఎవరుగాని తమ తమ యునికినట్లు విదిచినచో తమ స్నేహితులే విరోధు లగుట తప్పదు.

కారణములేని నగవునుc

బేరణమునులేని లేమ పృధివీ స్ధలిలోc

బూరణములేని బూరెయు

వీరణములులేని పెండ్లి, వృధరా సుమతీ.

భావం: కారనములేని నవ్వును, రవికలేక స్త్రీయును, పూరణములేని బూరెయును, వాయిద్యములు లేని పెండ్లియును గౌరవములేక యుండును.

కులకాంతతోcడ నెప్పుడుc

గలహింపకు, వట్టితప్పు ఘటియింపకుమీ

కలకంఠకంఠి కన్నీ

రొలికిన సిరి యింటనుండ నొల్లరు సుమతీ.

భావం: భార్యతో ఎప్పుడూ జగడమాడరాదు, లేనితప్పులు మొపరాదు. పతివ్రతయైన స్త్రీ యొక్క కంటినీరు ఇంట పడినచో, ఆ ఇంటి యందు సంపద వుండబోదు.

కూరిమిగల దినములలో

నేరము లెన్నcడునుc గలుగనేరవు, మఱి యా

కూరిమి విరసంబైనను,

నేరములే తోచుచుండు నిక్కము సుమతీ.

భావం: స్నేహము గల దినములలో ఎన్నడునూ తప్పులు కనబడవు. ఆ స్నేహము విరోధమైనచో ఒప్పులే తప్పులుగా నగపడుచుండును.

కొంచెపు నరు సంగతిచే

నంచితముcగ గీడువచ్చునది యెట్లన్నన్

గించిత్తు నల్లి కఱచిన

మంచమునకుc బెట్లు వచ్చు మహిలో సుమతీ.

భావం: చిన్ననల్లి కరిచినచో మంచమునకే విధముగా దెబ్బలు కలుగునో, అట్లే నీచునితో స్నేహము చేసినచో కీడు కలుగును.

చింతింపకు కడచిన పని

కింతులు వలతురని నమ్మ కెంతయుమదిలో

నంతఃపుర కాంతులతో

మంతనముల మానుమిదియె మతముర సుమతీ.

భావం: జరిగిపోయిన పనికి విచారింపకుము. స్త్రీలు ప్రేమింతురని నమ్మకము. రాణి వాస స్త్రీలతో రహస్యా అలొచనములు చేయకుము. ఇదియే మంచి నడవడి సుమా.

చీమలు పెట్టినా పుట్టలు

పాముల కిరువైన యట్లు పామరుcడుదగన్

హేమంబుcగూడcబెట్టిన

భూమీశుల పాలcజేరు భువిలో సుమతీ.

భావం: చీమలు పెట్టిన పుట్టలు పాములకు నివాసమయిన విధముగానే లోభి దాచి ధనము రాజుల పాలగును.

చేతులకు తొడవు దానము,

భూతలనాథులకుc దొడవు బొంకమి ధరలో

నీతియె తోడ వెవ్వారికి

నాతికి మాలంబు తొడవు నయముగ సుమతీ.

భావం: చేతులకు దానము; రాజుల కబద్ధ మాడకుండుటయును; ధరణిలో నెవ్వరికైనను న్యాయము; స్త్రీకి పాతివ్రత్యమును అలంకారము.

ననుభవింప నర్ధము

మానవపతి జేరు గొంత మఱి భూగతమౌ

గానల నీగలుగూర్చిన

తెనియ యొరు జేరునట్లు తిరముగ సుమతీ.

భావం: నిజముగా తేనెటీగలు అడవులలో చేర్చి ఉంచిన తేనె ఇతరలకు యెట్లు చేరునొ; అట్లే తాము భోగింపక దాచియుంచిన ధనముకొంత రాజులకు చేరును. మరికొంత భూమి పాలగును.

ధీరులకుc జేయు మేలది

సారంబగు నారికేళ సలిలము భంగిన్

గౌరవమును మఱి మీcదట

భూరిసుఖావహము నగును భువిలో సుమతీ. 70

భావం: కొబ్బరిచెట్టుకు నీరుపోసినచో శ్రేష్టమైన నీరుగల కాయలను యిచ్చును. అట్లే బుద్ధిమంతులకు జేసిన ఉపకారము మర్యాదయును, తరువాత మిక్కిలి సుఖములను గల్గించును.

నడువకుమీ తెరువొక్కటc

గుడువకుమీ శత్రునింట గూరిమితోడన్,

ముడువకుమీ పరధనముల

నుడువకుమీ యొరుల మనసు నొవ్వగ సుమతీ.

భావం: మార్గము నందు ఒంటరిగా నడవకుము, పగవాని ఇంటి యందు స్నేహముతో భూజింపకుము. ఇతరుల ధనమును మూట గట్టకము ఇతరుల మనస్సు నొచ్చునట్లు మాటలాడకుము.

నయమున బాలుం ద్రావరు

భయమునను విషమ్మునైన భక్షింతురుగా

నయమెంత దోసకారియొ

భయమే చూపంగవలయు బాగుగ సుమతీ.

భావం: మంచితనమువల్ల పాలను సహితము త్రాగరు. భయపెట్టుట చేత విషము నైనను తిందురు. కావున భయమును చక్కగా చూపించ వలయును.

నమ్మకు సుంకరి, జూదరి,

నమ్మకు మగసాలి వాని, నటు వెలయాలిన్,

నమ్మకు మంగడివానిని,

నమ్మకుమీ వామహస్తు నవనిని సుమతీ.

భావం: పన్నులు వసూలు చేయువానిని, జూదమాడు వానిని, కంసాలిని, భోగము స్త్రీని, సరుకులమ్మువారిని, ఎడమచేతితో పనిచేయువానిని, నమ్మకుము.

నవ్వకుమీ సభలోపల

సవ్వకుమీ తల్లిదండ్రి నాధులతోడన్,

నవ్వకుమీ పరసతులతో

నవ్వకుమీ విప్రవరుల నయమిది సుమతీ.

భావం: సభలోపలను, తల్లిదండ్రులతోడను, అధికారుల తోడను, పరస్త్రీ తోడను, బ్రాహ్మణా శ్రేష్టులతోడను పరిహాసము లాదకుము.

పతికడకుc, తనుc గూర్చిన

సతికడకును, వెల్పుcకడకు, సద్గురు కడకున్

సుతుకడకును రిత్తచేతుల

మతిమంతులు చనరు, నీతి మార్గము సుమతీ.

భావం: నీతి ప్రవర్తన గలవారు, రాజు దగ్గరకును, తనను ప్రేమించిన భార్య దగ్గరకును, దేవుని సముఖమునకును, గురువు కడకును, కుమారుని దగ్గరకును వట్టి చేతులతో వెళ్ళరు.

పరసతి కూటమిc గోరకు,

పరధనముల కాసపడకు, పరునెంచకుమీ,

సరిగాని గోష్టి చేయకు,

సిరిచెడి చుట్టంబుకడకు జేరకు సుమతీ.

భావం: పరసతుల పొందు గొరకుము. ఇతరిఉల భాగ్యమున కాసపడకుము. పరుల తప్పు లెంచకుము. తగనటువంటి ప్రసంగము చేయకుము. ఐశ్వర్యము కొల్పోయిన కారణముగా బంధువుల వద్దరు వెళ్ళకుము.

పరుల కనిష్టము సెప్పకు

పొరుగిండ్లకుc బనులు లేక పోవకు మెపుడున్

బరుc గలిసిన సతి గవయకు

మెరిcగియు బిరుసైన హయము నెక్కకు సుమతీ.

భావం: ఇతరులకు యిష్టముగానిదానిని మాట్లాదబొకుము పనిలేక ఇతరుల ఇండ్ల కెన్నడుగా వెళ్ళకుము. ఈతరులు పొందిన స్త్రీని పొందకుము. పెంకితనము గలిగిన గుఱ్ఱము నెక్కకుము.

పర్వముల సతుల గవయకు,

ముర్వీశ్వరు కరుణ నమ్మి యుబ్బకు మదిలో,

గర్వింపc నాలి బెంపకు,

నిర్వాహము లేనిచోట నిలువకు, సుమతీ.

భావం: పుణ్య దినము లందు స్త్రీలను పొందకుము. రాజు యొక్క దయను నమ్మి పొంగకుము. గర్వించు నట్లుగా భార్యను పోషింపకుము. బాగుపడలేనిచోట యుండకుము.

పాలను గలసిన జలమును

బాలవిధంబుననె యుండు బరికింపంగా,

బాలచవిc జెరుచు, గావున

తాలసుcడగువానిపొందు వలదుర సుమతీ.

భావం: పాలతో గలిపిన నీరు పాల విధముగానే యుండును. కాని శోధించిచూడగా పాలయొక్క రుచిని పోగొట్టును. అట్లేచెడ్దవారితోస్నహము చెసిన మంచి గుణములు పోవును. కావున, చెడ్డావారితో స్నేహము వద్దు.

పాలసునకైన యాపద

జాలింపబడి తీర్చదగదు సర్వజ్ఞువకున్

దే లగ్ని బడగ బట్టిన

మేలెరుగునె మీటుగాక మేదిని సుమతీ. 80

భావం: అన్నియును తెలిసిన వాడయినను; తేలు నిప్పులొ బడినపుడు విచారమునొంది, దానిని రక్షించుటకై పట్టుకొన్నచొ, అది మేలు నెంచక కుట్టును. అట్లే, దుర్జనునకు కీడు వచ్చినప్పుడు జాబితో రక్షించినచో వాడు తిరిగి కీడు చేయును.

పుత్రోత్సాహము తండ్రికి

పుత్రుడు జన్మించినపుడె పుట్టదు, జనులా

పుత్రుని గనుకొని పొగడగ

పుత్రోత్సాహంబు నాడు పొదుర సుమతీ.

భావం: తండ్రికి కుమారుడు పుట్టగానే పుత్రుడు గల్లుట వలన వచ్చు సంతోషము గలుగదు. ప్రజలు ఆ కుమారుని జూచి మెచ్చిన రోజుననే ఆ సంతోషము కలుగును.

పెట్టిన దినముల లోపల

నట్టడవులకైన వచ్చు నానార్థములున్

బెట్టని దినములc గనకపు

గట్టెక్కిన నేమిలేదు గదరా సుమతీ.

భావం: పూర్వ జన్మమున తాను దాన మిచ్చిన ఫలకాలమం దరణ్య మధ్య నున్నప్పటికినీ సకల పదార్ధములు కలుగును. పూర్వ జన్మమున దానమియ్యకున్నచొ తాను బంగారుకొండ నెక్కినను ఏమియు లభించదు. ("యద్ధాతా నిజ ఫాలపట్ట లిఖితమ్" అనుశ్లోకమును కనుకరణము)

పొరుగునc బగవాడుండిన

నిరనొందcగ వ్రాcతకాcడె యేలికయైనన

ధరగాcపు గొండెయైనను

గరణులకు బ్రతుకులేదు గదరా సుమతీ.

భావం: ఇంటి పొరుగున విరోధి కాపురమున్ననూ, వ్రాతలొ నేర్పరియైనవాడు పాలకుడైననూ, రైతు చాడీలు చెప్పెడి వాడైననూ కరణములకు బ్రతుకుతెరు వుండదు.

బంగారు కుదవc బెట్టకు

నంగడి వెచ్చము లాడకు,

సంగరమునc బాఱిపోకు, సరకుడవైతే

వెంగలితోc జెలిమివలదు వినరా సుమతీ.

భావం: బంగారము తాకట్టుపెట్టకుము. యుద్ధమునందు పారిపోకుము దుకాణము నందు వెచ్చములు అప్పు తీయకుము. అవివేకితో స్నేహము చేయకుము.

బలవంతుcడ నాకేమని

బలువురతో నిగ్రహించి పలుకుటమేలా

బలవంతమైన సర్పము

చలిచీమల చేతcజిక్కి చావదె సుమతీ.

భావం: బలము కలిగిన పాము ఐనప్పటికినీ చలి చీమలచేత్ బట్టుబడిచచ్చును. అట్లే దాను బలవంతుడనే గదా అని అనేకులతొ విరోధ పడెనేని తనకే కీడు వచ్చును.

మండలపతి సముఖంబున

మెండైన ప్రధానిలేక మెలగుట యెల్లన్

గొండంత మదపుటేనుcగు

తొండము లేకుండినట్లు తోచుట సుమతీ.

భావం: కొండంత ఏనుగునకు తొండములేనిచో ఎట్లునిరర్ధకమొ, అట్లే రాజుయొక్క సముఖన సమర్ధతగల మంత్రిలేనిచో రాజ్యము నిరర్ధకము.

మాటకుc బ్రాణము సత్యము,

కోటకుc బ్రాణంబు సుభట కోటి, ధరిత్రిన్

బోటికిc బ్రాణము మానము,

చిటికిc బ్రాణంబు వ్రాలు సిద్ధము సుమతీ.

భావం: మాతకు సత్యమును; కొతకు మంచి భటుల సమూహమును, స్త్రీకిసిగ్గును, ఉత్తరమునకు చేప్రాలు (సంతకము) జీవనములు(ప్రాణము వలె ముఖ్యమైనవి.)

మానధను డాత్మధృతి చెడి

హీనుండగువాని నాశ్రయించుట యెల్లన్

మానెండు జలము లోపల

నేనుగు మెయిదాచినట్టు లెరుగుము సుమతీ.

భావం: అభిమానసంతుడు ధేర్యము తొలగి నీచుని సేవించుత కొంచెము నీళ్ళలో ఏనుగు శరీరమును దాసుకొను విధముగా నుండును.

మేలెంచని మాలిన్యుని,

మాలను, నగసాలెవాని, మంగలిహితుగా

నేలిన నరపతి రాజ్యము

నేల గలసిపోవుగాని నెగడదు సుమతీ.

భావం: ఉపకారము తలపొయవి పాపాత్ముని, మాలను, కంసాలిని, మంగలిని వీరలను స్నేహితులుగా చేసుకున్న రాజుయొక్క రాజ్యము నశించునే గాని వృద్ధి పొందరు.

రూపించి పలికి బొంకకు,

ప్రపగు చుట్టంబు కెగ్గు పలుకకు, మదిలో

గోపించు రాజుc గొల్వకు

పాపపు దేశంబు సొరకు, పదిలము సుమతీ. 90

భావం: రూఢి చేసి మాట్లాడిన తరువాత అబ్ధమాడకుము. సహాయముగా నుండు బంధువులకు కిడు చేయకుము. కోపించే రాజును సేవింపకుము. పాపాత్ము లుండెడి దేశమునకు వెళ్ళకుము.

వఱదైన చేను దున్నకు

కఱవైనను బంధుజనులకడ కేగకుమీ,

పరులకు మర్మము సెప్పకు,

పిఱికికి దళవాయితనము బెట్టకు సుమతీ.

భావం: వరద వచ్చే పొలమును వ్యవసాయము చేయకుము, కరువు వచ్చినచొ చుతముల కరుగకుము. ఇతరులకు రహస్యము చెప్పకుము. భయము గలవాడికి సేవా నాయకత్వము నీయకుము.

వరిపంటలేని యూరును,

దొరలుండని యూరు, తోడు దొరకని తెరువున్,

ధరను బతిలేని గృహమును,

నరయంగా రుద్రభూమి యనదగు సుమతీ.

భావం: వరిపంటలేని యూరును, అధికారియుండని గ్రామమును, తోడుదొరకని మార్గమును, యజమానుడులేని ఇల్లును వల్లకాడుతో సమానము.

వినదగు నెవ్వరు చెప్పిన

వినినంతనె వేగపడక వివరింపcదగున్

గని కల్ల నిజము దెలిసిన

మనుజుcడెపో నీతిపరుcడు మహిలో సుమతీ.

భావం: ఎవ్వరు చెప్పిననూ వినపవచ్చును. వినగానే తొందర పడక నిజమో అబ్ధమో వివరించి తెలిసికొనినవాడే న్యాయము తెలిసినవాడ.

సరసము విరసము కొఱకే

పరిపూర్ణ సుఖంబు లధిక బాధల కొఱకే

పెరుగుట విరుగుట కొఱకే

ధర తగ్గుట హెచ్చు కొరకె తథ్యము సుమతీ.

భావం: హాస్యము లాడుట నిరోధము గల్గుటకే, మిక్కిలి సౌఖ్యములనుభవించుట పెక్కు కష్తముల నొందుటకే, అధికముగా పెరుగుట విరుగుతకొరకే, ధర తగ్గుట అధికమగుత. నిజమగు కారణము లగును.

సిరిదా వచ్చిన వచ్చును

సలలితముగ నారికేళ సలిలము భంగిన్

సిరిదాcబోయిన బోవును

కరి మ్రింగిన వెలగపండు కరణిని సుమతీ.

భావం: సంపద కలుగునప్పుడు కొబ్బరి కాయలొనికి నీరువచ్చు విధముగానే రమ్యముగా కలుగును. సంపదపోవునపుడు ఏనుగు మ్రింగిన వెలగపండులోని గుంజు మాయమగు విధముసనే మాయమయిపోవును.

స్త్రీలయెడల వాదులాడకు

బాలురతోc జెలిమిచేసి భాషింపకుమీ

మేలైన గుణము విడువకు

ఏలిన పతి నిందసేయ కెన్నడు సుమతీ.

భావం: ఎన్నడును స్త్రీలతో వివాదములాడకుము, బాలురతో స్నేహము చేసి మాటలాడకుము, మంచి గుణములు వదలకుము; పాలించు యజమానుని దూషింపకుము.

తన కోపమే తన శత్రువు

తన శాంతమె తనకు రక్ష, దయ చుట్టంబౌc

తన సంతోషమె స్వర్గము

తనదుఖఃమె నరక మండ్రు, తథ్యము సుమతీ.

భావం: తన యొక్క కోపము శత్రువు వలె భాధయును, నెమ్మది తనము రక్షకునివలె రక్షయును, కరున చుట్టమువలె ఆదరమును, సంతోషము స్వర్గములవలె సుఖమును, దుఃఖము నరకమువలె వేదనను కల్గించునని చెప్పుదురు.

దగ్గర కొండెము సెప్పెడు

ప్రెగ్గడ పలుకులకు రాజు ప్రియుడై మఱి తా

నెగ్గు బ్రజ కాచరించుట

బొగ్గులకై కల్పతరువు బొడుచుట సుమతీ.

భావం: దగ్గర నున్న మంత్రి చెప్పు చాడీఈలను విని; రాజు యిష్టపడి; ప్రజలకు కీడు చేయుట అనునది; కోరిన కోరికల నిచ్చు చెట్టును బొగ్గులకై నరకుటతో సమానముగా నుండును.

మంత్రిగలవాని రాజ్యము

మంత్రము సెడకుండ నిలుచుc దరుచుగ ధరలో

మంత్రి విహీనుని రాజ్యము

జంత్రపుంగీ లూడినట్లు జరుగదు సుమతీ.

భావం: మంత్రి యున్న రాజు యొక్క రాజ్యము, కట్టుబాటు చెడిపోకుండా జరుగును. మంత్రి లేని రాజు యొక్క రాజ్యము కీలూడిన యంత్రము వలె నడువదు.

లావుగల వానికంటెను

భావింపగ నీతిపరుడు బలవంతుండౌ

గ్రావంబంత గజంబును

మావటివాc డెక్కినట్లు మహిలో సుమతీ. 100

భావం: కొండ అంతటి ఏనుగును మావటివా డెక్కి లోబరచుకొనునట్లే లావుగలిగిన వాడికంటెను, నీతిగల్గినవాడు బలవంతుడగును.